Λεπτομέρεια από ανέκδοτο υπηρεσιακό χάρτη που δείχνει με ακρίβεια την περιοχή του Ναυτικού Ασυρμάτου που περικλειόταν από τις οδούς Τρώων και Καλλισθένους. Ο περιφερειακός δεν είχε ακόμη δημιουργηθεί.
Γράφει ο Eλευθέριος Γ. Σκιαδάς
Συνοικισμό Ασυρμάτου ή Ασύρματο ή Ατταλιώτικα αποκαλούσαν και αποκαλούν οι ντόπιοι την όμορφη γειτονιά που απλώνεται κάτω από τον περιφερειακό του Φιλοπάππου. Ένας συνοικισμός που συμπληρώνει ενενήντα χρόνια ζωής. Η ιστορία του βγαλμένη από τους καημούς και τα προβλήματα των πρώτων οικιστών, οι οποίοι ξεριζώθηκαν από την Αττάλεια και την Αλάια της Μικράς Ασίας και αναζήτησαν την τύχη τους στην πρωτεύουσα της πατρίδας. Τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922) ακολούθησαν δύσκολα και σκληρά χρόνια για τον Ελληνισμό. Περισσότερο σκληρά για τους εκατοντάδες χιλιάδες ξεριζωμένους.
Περίπου 800 οικογένειες βρέθηκαν στο παλαιό λατομείο του Φιλοπάππου, κοντά στη Σχολή Ασυρμάτου του Ναυτικού. Το κοίλωμα του σκαμμένου βράχου είχε έκταση περίπου 30 στρεμμάτων. Χρησιμοποιήθηκαν χωματόπλινθοι, λαμαρίνες, γκαζοντενεκέδες, σανίδια από παλιές κάσες, ψευτοκαδρόνια και ό,τι άλλο οικοδομήσιμο υλικό μπορούσε να βρεθεί για την εξασφάλιση της προσωρινής στέγης. Έτσι, πάνω στο βράχο πρόβαλαν οι τρώγλες του Συνοικισμού Ασυρμάτου.
Οι πρώτοι κάτοικοί του πέρασαν τη ζωή τους κάτω από συνθήκες φτώχειας και ανέχειας. Πολλές φορές και αντιδράσεων. Τα χρόνια όμως πέρασαν και ο Ασύρματος και η πόλη των Αθηνών απορρόφησαν τα γραφικά ανατολίτικα πολιτισμικά χαρακτηριστικά των Ατταλιωτών. Λίγα απομεινάρια θυμίζουν πλέον την παρουσία και τις περιπέτειές τους.
Περίπου 800 οικογένειες βρέθηκαν στο παλαιό λατομείο του Φιλοπάππου, κοντά στη Σχολή Ασυρμάτου του Ναυτικού. Το κοίλωμα του σκαμμένου βράχου είχε έκταση περίπου 30 στρεμμάτων. Χρησιμοποιήθηκαν χωματόπλινθοι, λαμαρίνες, γκαζοντενεκέδες, σανίδια από παλιές κάσες, ψευτοκαδρόνια και ό,τι άλλο οικοδομήσιμο υλικό μπορούσε να βρεθεί για την εξασφάλιση της προσωρινής στέγης. Έτσι, πάνω στο βράχο πρόβαλαν οι τρώγλες του Συνοικισμού Ασυρμάτου.
Οι πρώτοι κάτοικοί του πέρασαν τη ζωή τους κάτω από συνθήκες φτώχειας και ανέχειας. Πολλές φορές και αντιδράσεων. Τα χρόνια όμως πέρασαν και ο Ασύρματος και η πόλη των Αθηνών απορρόφησαν τα γραφικά ανατολίτικα πολιτισμικά χαρακτηριστικά των Ατταλιωτών. Λίγα απομεινάρια θυμίζουν πλέον την παρουσία και τις περιπέτειές τους.
Τα σπίτια του Συνοικισμού του Ασυρμάτου πάνω στον βράχο. Φωτογραφικό τεκμήριο από τον Τύπο της εποχής των αρχών της δεκαετίας του 1930.
Η προέλευση της ονομασίας του Συνοικισμού
Με το πέρασμα των χρόνων πολύτιμα στοιχεία παρασύρθηκαν από τη φτώχεια και την ταλαιπωρία που έζησαν όσοι εγκαταστάθηκαν στο παλιό νταμάρι. Τα τελευταία στοιχεία σκεπάστηκαν στις αρχές της δεκαετίας του ’80, όταν το κομμάτι εκείνο επιχωματώθηκε και φυτεύτηκε. Η ονομασία ΑΣΥΡΜΑΤΟΣ προήλθε από τον παρακείμενο Ασύρματο του Ναυτικού, ο οποίος εξυπηρετούσε τη Σχολή Πολέμου του Πολεμικού Ναυτικού, όπου εκπαιδεύονταν όσοι προβιβάζονταν σε ανώτερους βαθμούς, ενώ στεγαζόταν και η Σχολή Τηλεγραφητών-Ασυρματιστών. Οι λιθόκτιστες εγκαταστάσεις της Σχολής είχαν δημιουργηθεί στις αρχές του 20ού αιώνα και κάλυπταν μεγάλο μέρος του τμήματος που περιλαμβάνεται μεταξύ της οδού Τρώων και του περιφερειακού του Φιλοπάππου. Υπήρχε μόνον ένα μικρό τμήμα της σημερινής οδού Καλλισθένους, το οποίο οδηγούσε στην είσοδο των εγκαταστάσεων, όπως φαίνεται και στο σχέδιο που παραθέτουμε. Η μεγάλη αντένα του Ασύρματου βρισκόταν απέναντι στον λόφο και σε μεγάλο ύψος ώστε να είναι εφικτή η επικοινωνία με τα πλοία.
Με το πέρασμα των χρόνων πολύτιμα στοιχεία παρασύρθηκαν από τη φτώχεια και την ταλαιπωρία που έζησαν όσοι εγκαταστάθηκαν στο παλιό νταμάρι. Τα τελευταία στοιχεία σκεπάστηκαν στις αρχές της δεκαετίας του ’80, όταν το κομμάτι εκείνο επιχωματώθηκε και φυτεύτηκε. Η ονομασία ΑΣΥΡΜΑΤΟΣ προήλθε από τον παρακείμενο Ασύρματο του Ναυτικού, ο οποίος εξυπηρετούσε τη Σχολή Πολέμου του Πολεμικού Ναυτικού, όπου εκπαιδεύονταν όσοι προβιβάζονταν σε ανώτερους βαθμούς, ενώ στεγαζόταν και η Σχολή Τηλεγραφητών-Ασυρματιστών. Οι λιθόκτιστες εγκαταστάσεις της Σχολής είχαν δημιουργηθεί στις αρχές του 20ού αιώνα και κάλυπταν μεγάλο μέρος του τμήματος που περιλαμβάνεται μεταξύ της οδού Τρώων και του περιφερειακού του Φιλοπάππου. Υπήρχε μόνον ένα μικρό τμήμα της σημερινής οδού Καλλισθένους, το οποίο οδηγούσε στην είσοδο των εγκαταστάσεων, όπως φαίνεται και στο σχέδιο που παραθέτουμε. Η μεγάλη αντένα του Ασύρματου βρισκόταν απέναντι στον λόφο και σε μεγάλο ύψος ώστε να είναι εφικτή η επικοινωνία με τα πλοία.
Προσφυγικές κατοικίες στην περιοχή του Ασυρμάτου, δυτικά του λόφου του Φιλοπάππου.
Οι δρόμοι και οι παράγκες
του Συνοικισμού Ασυρμάτου
Δρόμοι μόλις ένα μέτρο. Το ύψος των «σπιτιών» το πολύ δύο μέτρα και οι εσωτερικές διαστάσεις κάθε παράγκας 1,5 – 2 μέτρα. Εκεί επιβίωναν από τρία μέχρι επτά άτομα. Οι μισοί σε κρεβάτια, τα οποία αποτελούνταν από δύο στρίποδα, μερικές τάβλες και παμπάλαιες κουρελούδες, και οι άλλοι μισοί κάτω από τα κρεβάτια! Κουζίνες δεν υπήρχαν. Μαγείρεμα σε πρόχειρη πυροστιά, στη μέση του χωματένιου δαπέδου. Αντί για παράθυρα, πόρτες και σκεπές, σκουριασμένοι και τρυπημένοι γκαζοντενεκέδες. Τέσσερα δημοτικά αποχωρητήρια για 3.000 ανθρώπους. Οκτακόσιες οικογένειες σε 30 στρέμματα για τρεις ολόκληρες δεκαετίες!
Οι γυναίκες ανεβοκατέβαιναν τα κρημνώδη μονοπάτια, ανάμεσα στις παράγκες για να μεταφέρουν τα σκουπίδια έξω από το συνοικισμό ή τις στάμνες με το νερό από την κοινή βρύση.
του Συνοικισμού Ασυρμάτου
Δρόμοι μόλις ένα μέτρο. Το ύψος των «σπιτιών» το πολύ δύο μέτρα και οι εσωτερικές διαστάσεις κάθε παράγκας 1,5 – 2 μέτρα. Εκεί επιβίωναν από τρία μέχρι επτά άτομα. Οι μισοί σε κρεβάτια, τα οποία αποτελούνταν από δύο στρίποδα, μερικές τάβλες και παμπάλαιες κουρελούδες, και οι άλλοι μισοί κάτω από τα κρεβάτια! Κουζίνες δεν υπήρχαν. Μαγείρεμα σε πρόχειρη πυροστιά, στη μέση του χωματένιου δαπέδου. Αντί για παράθυρα, πόρτες και σκεπές, σκουριασμένοι και τρυπημένοι γκαζοντενεκέδες. Τέσσερα δημοτικά αποχωρητήρια για 3.000 ανθρώπους. Οκτακόσιες οικογένειες σε 30 στρέμματα για τρεις ολόκληρες δεκαετίες!
Οι γυναίκες ανεβοκατέβαιναν τα κρημνώδη μονοπάτια, ανάμεσα στις παράγκες για να μεταφέρουν τα σκουπίδια έξω από το συνοικισμό ή τις στάμνες με το νερό από την κοινή βρύση.
Σκηνή από την καθημερινή ζωή των Ατταλειωτών πριν ξενιτευτούν.
«Η γραφικωτέρα αθλιότης»!
Οι περιγραφές της εποχής χαρακτηριστικές: «Με 3 δραχμάς και εντός δέκα λεπτών από το “Δημοτικό Θέατρο” βγαίνετε από την Αθήνα, από την Ελλάδα, από την Ευρώπην», έγραφε ο Δ. Δεβάρης, καταγράφοντας γυναίκες να πηγαινοέρχονται «και παντού ξυπόλυτα παιδάκια, βρώμικα, κουρελιάρικα, (να) ανεβοκατεβαίνουν στα βραχώδη στενά μονοπάτια, (να) τρέχουν, (να) κυλιούνται πάνω στο χώμα και τις λάσπες πολυάριθμα όπως και οι μυίγες».
Τα υποτιθέμενα σπίτια… ανεγείρονταν σε μία νύκτα. Αναλάμβανε η οικογένεια, βοηθούσαν και πέντε-έξι άλλοι και το πρωί ήταν έτοιμο.
Σιγά σιγά έχτισαν και το εκκλησάκι τους. Λίγοι ξέρουν πως η «Αγια-Σωτήρα», που είναι σήμερα χωμένη στο πλάι του περιφερειακού του Φιλοπάππου, είναι κι αυτή «πρόσφυγας». «Την Τσύκκου Παναγιά, την εικόνα, που είναι πολύ θαυματουργιά και παλαιά, την φέραμε από την πατρίδα μας», έλεγαν οι παλιότεροι. Ήταν ένα αντίγραφο της περίφημης εικόνας της κυπριακής Μονής Κύκκου, η οποία είχε Μετόχι στην Αττάλεια. Το αντίγραφο είχε αποτεθεί στη Βλασσαρού. Αλλά γκρεμίσθηκε κι εκείνη…
Οι περιγραφές της εποχής χαρακτηριστικές: «Με 3 δραχμάς και εντός δέκα λεπτών από το “Δημοτικό Θέατρο” βγαίνετε από την Αθήνα, από την Ελλάδα, από την Ευρώπην», έγραφε ο Δ. Δεβάρης, καταγράφοντας γυναίκες να πηγαινοέρχονται «και παντού ξυπόλυτα παιδάκια, βρώμικα, κουρελιάρικα, (να) ανεβοκατεβαίνουν στα βραχώδη στενά μονοπάτια, (να) τρέχουν, (να) κυλιούνται πάνω στο χώμα και τις λάσπες πολυάριθμα όπως και οι μυίγες».
Τα υποτιθέμενα σπίτια… ανεγείρονταν σε μία νύκτα. Αναλάμβανε η οικογένεια, βοηθούσαν και πέντε-έξι άλλοι και το πρωί ήταν έτοιμο.
Σιγά σιγά έχτισαν και το εκκλησάκι τους. Λίγοι ξέρουν πως η «Αγια-Σωτήρα», που είναι σήμερα χωμένη στο πλάι του περιφερειακού του Φιλοπάππου, είναι κι αυτή «πρόσφυγας». «Την Τσύκκου Παναγιά, την εικόνα, που είναι πολύ θαυματουργιά και παλαιά, την φέραμε από την πατρίδα μας», έλεγαν οι παλιότεροι. Ήταν ένα αντίγραφο της περίφημης εικόνας της κυπριακής Μονής Κύκκου, η οποία είχε Μετόχι στην Αττάλεια. Το αντίγραφο είχε αποτεθεί στη Βλασσαρού. Αλλά γκρεμίσθηκε κι εκείνη…
Λιθόκτιστο σπίτι σήμερα στην περιοχή του Ασυρμάτου.
Θύμησες από Αττάλεια
Ευτυχώς διασώθηκαν σε προπολεμικά ρεπορτάζ οι ζεστές και νοσταλγικές μνήμες. Για να ζήσουν οι πρόσφυγες δούλευαν αργαλειούς. Ύφαιναν πετσέτες και κουρελούδες κιλίμια. Και συνέχεια αναπολούσαν τα όμορφα χρόνια στην Αττάλεια επαναλαμβάνοντας κουραστικά ότι «ήταν παράδεισος». Με πλούσια περιβόλια που τα δρόσιζε ο ποταμός Καταρράκτης. Με έντονα χριστιανικά χαρακτηριστικά, άνετους και καθαρούς δρόμους και μεσοαστικά σπίτια.
Οι Ατταλειώτες ήταν φιλόθρησκοι και εργατικοί. Αν δεν έβρισκαν δουλειά ως εργάτες στα Καμίνια ή στον Βοτανικό, έπαιρναν ένα καρότσι και πωλούσαν από καρπούζια μέχρι κουλούρια. Έκαναν τους λούστρους. Αλλά άνεργοι δεν έμεναν. Παντρεύονταν μεταξύ τους και πολύ μικροί.
Ευτυχώς διασώθηκαν σε προπολεμικά ρεπορτάζ οι ζεστές και νοσταλγικές μνήμες. Για να ζήσουν οι πρόσφυγες δούλευαν αργαλειούς. Ύφαιναν πετσέτες και κουρελούδες κιλίμια. Και συνέχεια αναπολούσαν τα όμορφα χρόνια στην Αττάλεια επαναλαμβάνοντας κουραστικά ότι «ήταν παράδεισος». Με πλούσια περιβόλια που τα δρόσιζε ο ποταμός Καταρράκτης. Με έντονα χριστιανικά χαρακτηριστικά, άνετους και καθαρούς δρόμους και μεσοαστικά σπίτια.
Οι Ατταλειώτες ήταν φιλόθρησκοι και εργατικοί. Αν δεν έβρισκαν δουλειά ως εργάτες στα Καμίνια ή στον Βοτανικό, έπαιρναν ένα καρότσι και πωλούσαν από καρπούζια μέχρι κουλούρια. Έκαναν τους λούστρους. Αλλά άνεργοι δεν έμεναν. Παντρεύονταν μεταξύ τους και πολύ μικροί.
Η μεγάλη προσφυγική πολυκατοικία απέναντι από τον λόφο του Φιλοπάππου σε σχέδιο του αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη.
Σκηνογραφία θεάτρου…
Ωστόσο, η εικόνα του συνοικισμού, όσο φτωχική και αν ήταν, προκαλούσε έντονα συναισθήματα. Κυριολεκτικά μια θεατρική σκηνογραφία. «Ένας ακουαρελλίστας, ο οποίος θα εζήτει γραφικότητα, εδώ θα εύρισκε άφθονα θέματα», έγραφαν οι εφημερίδες, περιγράφοντας τις γυναίκες, όλες με γυμνά πόδια, να κάθονται επάνω στο χώμα, έξω από τα σπίτια τους και στις δύο πλευρές του δρόμου. Δούλευαν στο σπίτι, καθάριζαν χόρτα, έραβαν, μπάλωναν, έπλεκαν. Μοναδικές εικόνες. Από πάνω η Ακρόπολη και το Μνημείο του Φιλοπάππου. Αυτή η συνοικία ανήκε στην Αθήνα. Παντού γυναίκες και παιδιά. Οι γριές εργάζονταν στους αργαλειούς.
Ωστόσο, η εικόνα του συνοικισμού, όσο φτωχική και αν ήταν, προκαλούσε έντονα συναισθήματα. Κυριολεκτικά μια θεατρική σκηνογραφία. «Ένας ακουαρελλίστας, ο οποίος θα εζήτει γραφικότητα, εδώ θα εύρισκε άφθονα θέματα», έγραφαν οι εφημερίδες, περιγράφοντας τις γυναίκες, όλες με γυμνά πόδια, να κάθονται επάνω στο χώμα, έξω από τα σπίτια τους και στις δύο πλευρές του δρόμου. Δούλευαν στο σπίτι, καθάριζαν χόρτα, έραβαν, μπάλωναν, έπλεκαν. Μοναδικές εικόνες. Από πάνω η Ακρόπολη και το Μνημείο του Φιλοπάππου. Αυτή η συνοικία ανήκε στην Αθήνα. Παντού γυναίκες και παιδιά. Οι γριές εργάζονταν στους αργαλειούς.
Τα κορίτσια έφτιαχναν δίπλες, τις οποίες πωλούσαν πλανόδιοι πωλητές. Αλλά δούλευαν σε ταπητουργεία. Όταν σουρούπωνε όμως, η κίνηση ήταν πιο ζωηρή.
Τα λιθόκτιστα σπίτια
και η μεγάλη πολυκατοικία
Στα Δεκεμβριανά του 1944 πυρπολήθηκαν οι εγκαταστάσεις της Σχολής Πολέμου και ο Ασύρματος. Αποφασίστηκε ο χώρος να χρησιμοποιηθεί για την ανέγερση κατοικιών προς αποκατάσταση των προσφύγων του Συνοικισμού Ασυρμάτου. Με πρωτοβουλία της βασίλισσας Φρειδερίκης, μέσω του «Εράνου της Βασιλίσσης», χτίστηκε ο συνοικισμός με τα λιθόκτιστα σπίτια που σώζεται μέχρι σήμερα και για την ανέγερση χρησιμοποιήθηκαν οι περίτεχνες πελεκητές πέτρες της Σχολής Πολέμου. Με αυτές κατασκευάστηκαν όλες οι κατοικίες που βρίσκονται στο επάνω μέρος του Συνοικισμού Ασυρμάτου. Στα μέσα του 1956 ήταν έτοιμες ήδη 150 κατοικίες.
Ωστόσο, ο αριθμός των προς αποκατάσταση προσφύγων ήταν μεγάλος. Για την εξυπηρέτησή τους κατασκευάστηκε η μεγάλη πολυκατοικία απέναντι από το λόφο, πάνω σε σχέδια του σπουδαίου αρχιτέκτονα και τότε προϊσταμένου της Υπηρεσίας Μελετών του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας Άρη Κωνσταντινίδη (1913-1993). Ανεγέρθηκε εκεί όπου βρισκόταν η παλαιά είσοδος του Συνοικισμού, στο τέλος της οδού Κυδαντιδών. Επιχειρήθηκε να αποδοθεί η ονομασία «Συνοικισμός Περικλέους», η οποία δεν υιοθετήθηκε. Επικράτησε να αποκαλείται «Ασύρματος», «Ατταλιώτικα» ή απλά «Τα Πέτρινα».
και η μεγάλη πολυκατοικία
Στα Δεκεμβριανά του 1944 πυρπολήθηκαν οι εγκαταστάσεις της Σχολής Πολέμου και ο Ασύρματος. Αποφασίστηκε ο χώρος να χρησιμοποιηθεί για την ανέγερση κατοικιών προς αποκατάσταση των προσφύγων του Συνοικισμού Ασυρμάτου. Με πρωτοβουλία της βασίλισσας Φρειδερίκης, μέσω του «Εράνου της Βασιλίσσης», χτίστηκε ο συνοικισμός με τα λιθόκτιστα σπίτια που σώζεται μέχρι σήμερα και για την ανέγερση χρησιμοποιήθηκαν οι περίτεχνες πελεκητές πέτρες της Σχολής Πολέμου. Με αυτές κατασκευάστηκαν όλες οι κατοικίες που βρίσκονται στο επάνω μέρος του Συνοικισμού Ασυρμάτου. Στα μέσα του 1956 ήταν έτοιμες ήδη 150 κατοικίες.
Ωστόσο, ο αριθμός των προς αποκατάσταση προσφύγων ήταν μεγάλος. Για την εξυπηρέτησή τους κατασκευάστηκε η μεγάλη πολυκατοικία απέναντι από το λόφο, πάνω σε σχέδια του σπουδαίου αρχιτέκτονα και τότε προϊσταμένου της Υπηρεσίας Μελετών του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας Άρη Κωνσταντινίδη (1913-1993). Ανεγέρθηκε εκεί όπου βρισκόταν η παλαιά είσοδος του Συνοικισμού, στο τέλος της οδού Κυδαντιδών. Επιχειρήθηκε να αποδοθεί η ονομασία «Συνοικισμός Περικλέους», η οποία δεν υιοθετήθηκε. Επικράτησε να αποκαλείται «Ασύρματος», «Ατταλιώτικα» ή απλά «Τα Πέτρινα».