Ήδη από τον δεύτερο χρόνο του εμφυλίου, (1947) παιδιά κυρίως αλλά και τραυματίες μεταφέρονται σε στρατόπεδα κυρίως στο Μπούλκες της Γιουγκοσλαβίας, στην Αλβανία αλλά και στη Βουλγαρία. Η πρώτη όμως μαζική αποστολή θα αφορά τα παιδιά και αυτή θα αποφασιστεί την Άνοιξη του 1948. Μέχρι το τέλος του Εμφυλίου τον Αύγουστο του 1949 θα έχουν μεταφερθεί στις ανατολικές χώρες περίπου 25.000-28.000 παιδιά[2]. Εκεί θα τα ακολουθήσουν την επαύριο της ήττας 56.000 περίπου ενήλικοι[3]. Η συντριπτική τους πλειοψηφία προέρχονταν από ορεινές περιοχές της Β. Ελλάδας ενώ μια μικρή μειοψηφία προέρχεται από αστικά κέντρα. 30% εξ’ αυτών δηλώνουν Σλαβομακεδόνες, ενώ υπάρχουν επίσης κάποιοι Βλάχοι και Πόντιοι. Το μορφωτικό τους επίπεδο ήταν πολύ χαμηλό καθώς ο αναλφαβητισμός έκανε θραύση, ενώ η μεγάλη πλειοψηφία ήταν βοσκοί και αγρότες, οι οποίοι ζούσαν με έναν αρχαϊκό τρόπο ζωής. Μοναδική «παραφωνία» σε αυτόν τον κανόνα υπήρξαν μερικοί δάσκαλοι, καθώς επίσης και ορισμένοι πτυχιούχοι και διπλωματούχοι. Τέλος η υγεία τους θεωρούνταν σχετικά καλή αφού μόνο μια μικρή μειοψηφία ήσαν ανάπηροι[4].
Σύμφωνα με πηγές που προέρχονται από το ΚΚΕ, το οποίο ήταν ουσιαστικά υπεύθυνο για τους πολιτικούς πρόσφυγες στις ξένες χώρες, παραθέτουμε τα παρακάτω στοιχεία που αφορούν στη διασπορά των ενηλίκων και ανηλίκων προσφύγων το 1950. Στη Ρουμανία ζουν 9.100 ενήλικες και 4.256 παιδιά, στη Τσεχοσλοβακία 11.941 ενήλικες και 3.500 παιδιά, στην Πολωνία 11.458 ενήλικες και 3.500 παιδιά, στην Ουγγαρία 7.253 ενήλικες και 3.000 παιδιά, στην ΕΣΣΔ 11.980 ενήλικες χωρίς παιδιά, στην Αν. Γερμανία 1.128 παιδιά χωρίς ενήλικες και τέλος στη Βουλγαρία 3.071 ενήλικες και 672 παιδιά.
Ο δρόμος του ταξιδιού για τους πρόσφυγες μέχρι να φτάσουν σε όλους αυτούς τους προορισμούς ήταν πραγματικά μακρύς και δύσκολος.
Τέσσερις αποστολές εμπορικών πλοίων θα παραλάμβαναν τους αντάρτες του ΔΣΕ[5] από την Αλβανία για να τους μεταφέρουν κάτω από άκρα μυστικότητα στη ΕΣΣΔ όπου μετά από ένα απίστευτο ταξίδι θα φτάνανε στη μακρινή Τασκένδη του Ουζμπεκιστάν, το μέρος στο οποίο θα εγκαθίσταντο για τα επόμενα 30 περίπου χρόνια. Άλλα καράβια μετέφεραν μέσω Γιβραλτάρ τους πρόσφυγες στο λιμάνι του Γκντάνσκ στην Πολωνία για να σκορπιστούν από εκεί στη Σιλεσία και στην Τσεχοσλοβακία, ενώ αρκετοί μείνανε στην Πολωνία. Από το στρατόπεδο του Μπούλκες οι περισσότεροι κατέληξαν στην Ουγγαρία και την Τσεχοσλοβακία. Τέλος η διοίκηση του ΚΚΕ, τα τεχνικά όργανα η κεντρική σχολή του Κόμματος καθώς και το ραδιόφωνο «Ελεύθερη Ελλάδα» εγκαταστάθηκαν στο Βουκουρέστι, το οποίο εκτός από πρωτεύουσα της Ρουμανίας γινόταν πλέον και άτυπη πρωτεύουσα των εξόριστων πολιτικών προσφύγων[6].
Μετά την πρώτη απογραφή όλοι οι πρόσφυγες πήραν μια ειδική ταυτότητα μόνιμου κατοίκου ξένης υπηκοότητας που ανέφερε την εθνική ταυτότητα του (ελληνική, μακεδονική) αλλά δεν επέτρεπε την έξοδο από την χώρα, ενώ σε κάθε χώρα μια ελληνική αυτοδιοίκηση υπό τον έλεγχο του ΚΚΕ έπαιζε το ρόλο του ενδιάμεσου ανάμεσα στους πρόσφυγες και των τοπικών αρχών ώστε να επιλύονται προβλήματα της καθημερινότητας. Αυτή η διαδικασία βοήθησε τους πρόσφυγες τον πρώτο καιρό να ενταχθούν όσο το δυνατό πιο ομαλά στις νέες συνθήκες[7]. Οι δυσκολίες όμως ήσαν ακόμη μπροστά τους. Η εκμάθηση ξένης γλώσσας, η μόρφωση, η εξειδίκευση, η εργασία σε εργοστάσιο ενώ ήταν αγρότες, το θέμα της στέγασης και της επανένωσης της οικογένειας θα ταλαιπωρήσουν τους πρόσφυγες ειδικότερα τα πρώτα χρόνια της υπερορίας. Αυτές όμως τις όψεις της κοινωνικής ζωής θα τις δούμε σε επόμενα κεφάλαια χωρισμένα ανά χώρες.
Το αντίστοιχο ταξίδι για τα παιδιά ήταν σίγουρα δύσκολο αλλά έγινε πολύ πιο οργανωμένα και υπό πολύ καλύτερες συνθήκες. Πιο συγκεκριμένα, μετά την αίτηση της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης στις Ανατολικές χώρες ώστε αυτές να φιλοξενήσουν 30.000 περίπου παιδιά και να αναλάβουν εξ’ ολοκλήρου τη στέγαση, τη διατροφή, την υγειονομική περίθαλψη, το ντύσιμο και τη μόρφωση τους και τη συνακόλουθη αποδοχή του αιτήματος, ξεκίνησαν οι διαδικασίες για την ασφαλή αποστολή των παιδιών στο εξωτερικό. Αφού εξασφαλίστηκε η συναίνεση των γονιών ή ενός εξ’ αυτών ή του υπεύθυνου κηδεμόνα τους, καταρτίστηκε το πλάνο σύμφωνα με το οποίο θα εκτελούνταν η διαδικασία του παιδοφυλάγματος. Κάθε χωριό οργάνωνε τα παιδιά του, όριζε τις γυναίκες που θα τα συνόδευαν αλλά και θα είχαν την προστασία και την ευθύνη τους στις νέες πατρίδες. Μια γυναίκα περίπου αναλογούσε σε κάθε 10 παιδιά. Οι γυναίκες αυτές ήταν και οι ίδιες μητέρες προσφυγόπουλων και ορίζονταν από τους γονείς, επίσης ήταν επιβαρυμένες με το καθήκον της επικοινωνίας μέσω αλληλογραφίας των παιδιών με τους γονείς τους. Έτσι με λίγα εφόδια στα χέρια και την συνοδεία τμημάτων του ΔΣΕ, οι φάλαγγες των παιδιών έφταναν στα σύνορα των τριών όμορων χωρών, από εκεί τα παραλάμβαναν στρατιωτικά αυτοκίνητα της χώρας στην οποία έμπαιναν που τα οδηγούσαν σε κέντρα μεταφορών. Οι αμαξοστοιχίες που θα τα οδηγούσαν στον προορισμό τους είχαν διαμορφωθεί καταλλήλως, κυρίως από υγειονομική άποψη (γιατροί, νοσοκόμες, βοηθητικό προσωπικό κ.α.). Τέλος η χώρα στην οποία θα κατέληγαν είχε προαποφασιστεί και ειδοποιηθεί έγκαιρα. Ο προγραμματισμός τηρούνταν αυστηρά ώστε να είναι έτοιμες οι εγκαταστάσεις να φιλοξενήσουν τα παιδιά. Ο καταμερισμός έγινε με κυρίαρχο κριτήριο την ηλικία των παιδιών. Αλλού τα νήπια, αλλού τα παιδιά, αλλού οι έφηβοι. Τέλος τα κτήρια που επιλέχθηκαν ήταν ουσιαστικά ότι καλύτερο διέθεταν οι χώρες υποδοχής (πύργοι, επαύλεις, θέρετρα και ξενοδοχεία). Πρώτο -και ενδιάμεσο- σταθμό των παιδιών -το ανάλογο του Μπούλκες για τους ενήλικες- αποτέλεσε η Αλβανία και ο παιδικός σταθμός στη Σκόδρα απ’ όπου πέρασαν 3.300 παιδιά, πριν κατανεμηθούν στις Ανατολικές χώρες.
Ο αριθμός πάντως των παιδιών στις χώρες του συμφώνου της Βαρσοβίας δεν ήταν σταθερός, υπήρχαν διαρκείς αυξομειώσεις λόγω μετακινήσεων ή και μερικών επαναπατρισμών. Το μεγαλύτερο βάρος το σήκωσε η Ρουμανία όσο αφορά τον αριθμό των παιδιών, αμέσως μετά ακολουθούν η Πολωνία και η Τσεχοσλοβακία και έπονται η Βουλγαρία και η Ανατολική Γερμανία. Τα λιγότερα παιδιά φιλοξενήθηκαν από την ΕΣΣΔ, πρόκειται για μεγαλύτερα παιδιά που εγκαταστάθηκαν στο Ιβάνοβο[8].
Όσο αφορά στην κατάσταση της υγείας των παιδιών αυτή δε ήταν καλή. Μόνο ένα 10% εξ’ αυτών δεν ταλαιπωρούνταν από κάποια πάθηση. Σύμφωνα όμως με τα επίσημα στοιχεία μέχρι τον Αύγουστο του 1950 η παιδική θνησιμότητα περιορίστηκε με τα κατάλληλα μέτρα στο 1 τοις χιλίοις.
Η μόρφωση τους ήταν σε αντίστοιχα χαμηλά επίπεδα. Μονάχα ένα 4% είχε φτάσει να φοιτήσει σε ανώτερη τάξη πέραν της Γ’ Δημοτικού. Σύμφωνα και πάλι με τα επίσημα στοιχεία μέσα σε 2 χρόνια είχαν όλα τα παιδιά ενταχθεί στο εκπαιδευτικό σύστημα και μάλιστα είχαν καλύψει τα κενά έτσι ώστε να μην έχουν χάσει χρονιές και να αντιστοιχεί η ηλικία τους με την τάξη που θα έπρεπε να βρίσκονται.
Η μόρφωση των παιδιών παρέχονταν διαμέσου των προσφυγικών σχολείων. Πρόκειται για κανονικά σχολεία της περιοχής όπου διέμεναν οι Έλληνες πρόσφυγες όπου φοιτούσαν τα ελληνόπουλα μαζί με τα ντόπια παιδιά με τη διαφορά ότι καταρτιζόταν ένα ειδικό ελληνικό πρόγραμμα με τη συνεργασία του Υπουργείου Παιδείας και της Ελληνικής Εκπαιδευτικής Επιτροπής της κάθε χώρας. Τα ελληνικά μαθήματα ήταν: α. ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία β. γεωγραφία και πατριδογνωσία και γ. ελληνική ιστορία. Για τα μαθήματα αυτά δόθηκαν 6-12 ώρες παρακολούθησης τη βδομάδα σύμφωνα με τη χώρα και τις ανάγκες[10]. Παρά τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι αρχές ώστε να ταιριάξουν το πρόγραμμα και τον αριθμό των μαθητών φαίνεται ότι η μόρφωση των παιδιών πάνω στην ελληνική γλώσσα και όχι μόνο τηρήθηκε στο έπακρο όσα χρόνια διήρκησε η υπερορία των προσφυγόπουλων[11].
Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος 1943-1949