Καλοκαιρινή συνήθεια άμεσα ταυτισμένη με τις διακοπές, που μυρίζει ιώδιο, θυμίζει ιεροτελεστία και εκτίθεται στον ήλιο. Εκφραση κοινωνικότητας, φυσικό αγαθό αλλά και σημείο τριβής τόσο λόγω της ολοένα αυξανόμενης έλλειψης ελεύθερων ακτών όσο και εξαιτίας του κόστους χρήσης των «οργανωμένων», που κάνουν πολλούς να πουν το μπάνιο «μπανάκι».
Στην κλασική ελληνική ταινία «Η θεία απ’ το Σικάγο» (1957), με την αείμνηστη Γεωργία Βασιλειάδου, υπάρχει μια χαρακτηριστική σκηνή που αποτυπώνει το ύφος και την «τελετουργία» ενός μπάνιου στη θάλασσα: Ο αυστηρός κύριος Χαρίλαος (Ορέστης Μακρής) πηγαίνει τις κόρες του για μπάνιο στη Λούτσα. Η οικογένεια μετακινείται με στρατιωτική πειθαρχία, τα κορίτσια είναι ντυμένα πανομοιότυπα, αλλάζουν υπό το καθεστώς αυστηρής επιτήρησης από τον πατέρα και μακριά από τα αδιάκριτα βλέμματα. Χαίρονται ωστόσο το σύντομο μπάνιο τους χωρίς τους γονείς τους, που τις επιτηρούν από την παραλία.
Ο ελληνικός κινηματογράφος έχει κι άλλες ξεκαρδιστικές σκηνές καλοκαιρινού μπάνιου. Πότε με τον γκαφατζή Κώστα Βουτσά και τη μαμά του. πότε με την τετραπέρατη Αλίκη Βουγιουκλάκη στον Σχοινιά με τις φίλες της, πότε με τη Μάρθα Καραγιάννη και το «φονικό» κορμί της.
Το μπάνιο στη θάλασσα κουβαλάει μια μακρά και γοητευτική ιστορία, αλλά και μια ιερότητα που κανείς δεν πρέπει να παραβιάσει. Αυτό ασφαλώς το γνώριζε καλά ο οξυδερκής Ανδρέας Παπανδρέου, ο οποίος το καλοκαίρι του 1987, όταν οι συνεργάτες του τον πίεζαν να προκηρύξει πρόωρες εκλογές, αυτός τους ζήτησε να σεβαστούν «τα μπάνια του λαού». Αν δεχτούμε ότι το μπάνιο είναι μια τελετουργία του ελεύθερου χρόνου, αν αποδεχτούμε ότι το μπάνιο είναι «ιερό», με την έννοια ότι δημιουργεί έντονα συναισθήματα και διακόπτει την αναγκαστική συνέχεια της καθημερινότητας, τότε ο αείμνηστος σοσιαλιστής ηγέτης είχε πέσει διάνα.
Η σημειολογία του μπάνιου
Το μπάνιο είναι κάτι περισσότερο από μια ευχάριστη καλοκαιρινή απασχόληση. Συνδυάζει την αναψυχή με τη γύμναση του σώματος, την απόδραση από τους εξοντωτικούς και μονότονους ρυθμούς της πόλης με την επαφή με τη φύση ενώ, παράλληλα, θεωρείται μια έκφραση κοινωνικότητας που δεν μοιάζει με καμία άλλη.
Το μπάνιο είναι κάτι περισσότερο από μια ευχάριστη καλοκαιρινή απασχόληση. Συνδυάζει την αναψυχή με τη γύμναση του σώματος, την απόδραση από τους εξοντωτικούς και μονότονους ρυθμούς της πόλης με την επαφή με τη φύση ενώ, παράλληλα, θεωρείται μια έκφραση κοινωνικότητας που δεν μοιάζει με καμία άλλη.
Αναζητώντας το νόημα των μπάνιων του λαού στη σημερινή εποχή, δύο δεκαετίες μετά την καταπληκτική φράση του Ανδρέα Παπανδρέου, απευθυνθήκαμε σε Ελληνες πανεπιστημιακούς οι οποίοι έχουν ασχοληθεί με διάφορες πτυχές του τουριστικού φαινομένου.
Η Γαλανή Μουτάφη ζει στη Μυτιλήνη, όπου διδάσκει ως αναπληρώτρια καθηγήτρια στο τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Παν. Αιγαίου. Το βιβλίο της «Ερευνες για τον τουρισμό στην Ελλάδα και την Κύπρο» (Εκδόσεις Προπομπός, 2002) θεωρείται μία από τις καλύτερες, ανθρωπολογικές παρεμβάσεις στο ζήτημα του τουρισμού και του ελεύθερου χρόνου γενικότερα.
Να τι μας λέει: «Η φράση «μπάνια του λαού» παραπέμπει σε δύο ζητήματα: Η λέξη «μπάνια» ταυτίζεται με την απόδραση από τη ρουτίνα και την καθημερινότητα. Το μπάνιο προσφέρεται για την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου. Και συνάμα δίνει τη δυνατότητα για μια κριτική θεώρηση της καθημερινότητας, δίπλα ή μέσα στη θάλασσα.
Ο όρος «λαός» παραπέμπει στον εκδημοκρατισμό του τουρισμού, που ξεκίνησε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μέχρι τότε διακοπές έκαναν μόνο μέλη της ελίτ, κυρίως άνδρες, διότι ο τουρισμός προϋπέθετε χρήματα, πολιτισμικό κεφάλαιο και γνώσεις. Σημαντικοί παράγοντες που ώθησαν τον παραθερισμό ήταν η ανάπτυξη των μέσων μαζικής μεταφοράς, η αύξηση της κινητικότητας των ανθρώπων, η αύξηση του εισοδήματος, η μείωση της εργάσιμης εβδομάδας, τα εργασιακά δικαιώματα (σύνταξη) κ.ά. Με φορείς πρώτα τη μεσαία τάξη και στη συνέχεια τα κατώτερα στρώματα, με τη συμμετοχή γυναικών, οι οποίες άρχισαν ''καθυστερημένα''να ταξιδεύουν, ο τουρισμός μετά τον πόλεμο αποκτά νέο περιεχόμενο».
Για να διερευνήσουμε το «σήμερα» του θαλάσσιου μπάνιου αλλά και για να εξετάσουμε κάποιες αρνητικές εξελίξεις σχετικά με τις παραλίες, ζητήσαμε το σχόλιο του Πάρι Τσάρτα, καθηγητή Τουριστικής Ανάπτυξης στο τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων του Παν. Αιγαίου. Του ζητάμε να μας προσδιορίσει, σε πρώτη φάση, τις αλλαγές στα θαλάσσια μπάνια των Ελλήνων και κατ’ επέκταση στον τουρισμό.
«Δεν ακολουθείται πια το παλαιό πρότυπο των πολυήμερων διακοπών, καθώς αρχίζουν και οι Ελληνες να πηγαίνουν σε προορισμούς όπου μέχρι πρότινος πήγαιναν κυρίως οι αλλοδαποί. Επιπλέον, πηγαίνουν πολύ περισσότερο απ’ ό,τι στο παρελθόν σε καλά ξενοδοχεία για μικρό διάστημα αυτό δεν συνέβαινε πριν από μια επταετία», επισημαίνει.
«Οι λόγοι έχουν να κάνουν με το γεγονός ότι η μεσαία τάξη είναι πλέον σε θέση να ανταποκριθεί στο συγκεκριμένο πρότυπο τουρισμού, ενώ οι τιμές είναι πιο προσιτές απ’ ό,τι στο παρελθόν λόγω των οργανωμένων πακέτων. Οι Ελληνες, επίσης, κάνουν ενδιάμεσα κατά τη διάρκεια του χρόνου αρκετά ταξίδια και, μάλιστα, όχι μόνο στα παραθεριστικά ή προγονικά σπίτια τους, αλλά και κοντινά, στον Αργοσαρωνικό ή τις Κυκλάδες. Αξιοποιούν τα τριήμερα ενώ γίνονται και περισσότερα ταξίδια στο εξωτερικό», συμπληρώνει ο ίδιος.
Τα μπάνια του λαού, λοιπόν, αναβαθμίζονται. Αναβαθμίζονται αλλά και ακριβαίνουν, αφού αρκετές φορές ένα ημερομίσθιο δεν αρκεί για να απολαύσει κάποιος το μπάνιο του. Τα 50 ευρώ θεωρούνται σημείο εκκίνησης για μια τετραμελή οικογένεια και στο ποσό αυτό περιλαμβάνεται το κόστος εισόδου (από €5 ώς και €15 ανά άτομο), το κόστος για την ενοικίαση ξαπλώστρας και ομπρέλας και το ενδεχόμενο κόστος του πάρκινγκ, ενώ αν κάποιος θέλει να γευματίσει ελαφρά ή να δροσιστεί με κάποιο αναψυκτικό, θα ανέβει και άλλο το κόστος.
Ταυτόχρονα, τα μπάνια αλλάζουν και γίνονται ακόμη πιο «φιλελεύθερα». Πλέον χιλιάδες μαθητές παίρνουν τις αστικές συγκοινωνίες και κατεβαίνουν στις παραλίες, ελεύθερα, χωρίς τους γονείς και λοιπούς κηδεμόνες, σε αντίθεση με τη δεκαετία του ’60 και του ’70, που κάτι τέτοιο θεωρούνταν αδιανόητο. Το κόστος του θαλάσσιου μπάνιου είναι ιδιαίτερα σημαντικό αν αναλογιστούμε ότι οι Ελληνες πηγαίνουν κάθε χρόνο όλο και λιγότερες μέρες διακοπές, δεδομένης και της οικονομικής κατάστασης.
Είναι χαρακτηριστικό ότι στην έρευνα της Καπα Research «Τάσεις τουριστικής συμπεριφοράς των Ελλήνων», που διενεργήθηκε για λογαριασμό της διεθνούς τουριστικής έκθεσης «Τουριστικό Πανόραμα 2009», οι περισσότεροι Ελληνες (ποσοστό 52%) δηλώνουν ότι φέτος θα κάνουν ίδιες περίπου διακοπές με πέρυσι, ωστόσο έχει υπερδιπλασιαστεί το ποσοστό (30%) όσων δηλώνουν ότι θα κάνουν λιγότερες ή πιο οικονομικές διακοπές και έχει αυξηθεί και το ποσοστό όσων δηλώνουν ότι δεν θα κάνουν καθόλου διακοπές (13,1%).
Αντίστοιχα, έχει εκτιναχθεί στο 97% -από 79%- το ποσοστό όσων δηλώνουν ότι οι διακοπές τους θα διαρκέσουν ώς έναν μήνα, ενώ έχει μειωθεί δραματικά από 21,1% σε 3,1% το ποσοστό όσων θα απολαύσουν διακοπές για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο του ενός μήνα. Πρόκειται, δηλαδή, για μια εικόνα αντίστροφη από αυτή της δεκαετίας του ’80, όπου οι Ελληνες έκαναν πιο πολλές διακοπές.
Παραλιακά χαρακώματα
Επειτα από όλα αυτά περνάμε στο παραλιακό μέτωπο: Αλιμος, Βούλα, Βουλιαγμένη, Βάρκιζα, Αγία Μαρίνα, μία μετά την άλλη, οι σημαντικότερες πλαζ των νοτίων προαστίων περνούν σε ιδιωτική εκμετάλλευση ενώ δημόσιοι χώροι έχουν μπει στο μάτι ιδιωτικών συμφερόντων. Πώς προστατεύονται τα μπάνια του λαού και πώς προφυλάσσονται οι παραλίες;
Επειτα από όλα αυτά περνάμε στο παραλιακό μέτωπο: Αλιμος, Βούλα, Βουλιαγμένη, Βάρκιζα, Αγία Μαρίνα, μία μετά την άλλη, οι σημαντικότερες πλαζ των νοτίων προαστίων περνούν σε ιδιωτική εκμετάλλευση ενώ δημόσιοι χώροι έχουν μπει στο μάτι ιδιωτικών συμφερόντων. Πώς προστατεύονται τα μπάνια του λαού και πώς προφυλάσσονται οι παραλίες;
Ο Χρήστος Κορτζίδης, δήμαρχος στο Ελληνικό, είναι από αυτούς που μάχονται συστηματικά για το άνοιγμα των παραλιών και την ελεύθερη πρόσβαση των πολιτών σε αυτές, έχοντας κάνει, μάλιστα, μέχρι και απεργία πείνας. Ευρύτερα γνωστός έγινε πέρυσι, όταν μαζί με τους δημότες του και άλλους δημάρχους «ελευθέρωσε» την παραλία του Αγίου Κοσμά από τα «δεσμά» στα οποία την είχαν τυλίξει τα ιδιωτικά συμφέροντα.
Στον Δήμο Ελληνικού υπάρχουν κάποια σημεία ελεύθερης πρόσβασης στην παραλία. Αναμφίβολα, όμως, η ωραιότερη πλαζ είναι αυτή του Αγίου Κοσμά, που με κόπο «κέρδισε» για λογαριασμό των δημοτών του ο Δήμος Ελληνικού. Χρειάστηκε να υπερπηδήσει εμπόδια, όχι όμως περισσότερα από όσα πηδούσαν μέχρι πρόσφατα οι κάτοικοι.
Νυχτερινό μπάνιο
Πάμε μια βόλτα στη Βουλιαγμένη, είναι η νύχτα ζεστή, κάπου υπάρχει μια καντίνα αραγμένη, ίσως τη βρούμ’ ανοιχτή. Κι όταν βαθιά θ’ ανοιχτούμε στο δρόμο του φεγγαριού, θα με φιλάς και θ’ ακούμε τη μουσική του σταθμού. Πάμε μια βόλτα στη Βουλιαγμένη, η πόλη μου πέφτει στενή, κάτι θα πιούμε και στο τέλος πιωμένοι κάνουμε μπάνιο γυμνοί [...]
Πάμε μια βόλτα στη Βουλιαγμένη, είναι η νύχτα ζεστή, κάπου υπάρχει μια καντίνα αραγμένη, ίσως τη βρούμ’ ανοιχτή. Κι όταν βαθιά θ’ ανοιχτούμε στο δρόμο του φεγγαριού, θα με φιλάς και θ’ ακούμε τη μουσική του σταθμού. Πάμε μια βόλτα στη Βουλιαγμένη, η πόλη μου πέφτει στενή, κάτι θα πιούμε και στο τέλος πιωμένοι κάνουμε μπάνιο γυμνοί [...]
Το νυχτερινό μπάνιο στη δεκαετία του ’80 ήταν αρκετά δημοφιλές. «Στη Βουλιαγμένη», από το δίσκο του Λουκιανού Κηλαηδόνη «Είμαι ένας φτωχός και μόνος καουμπόι» (1978).
Κοινωνικός τουρισμός
Η Ελλάδα έχει το προνόμιο να διαθέτει ένα πρωτοποριακό και πανευρωπαϊκά μοναδικό σύστημα χρηματοδοτούμενων διακοπών από το κράτος (μετάβαση και διαμονή) μέσω των περίφημων δελτίων κοινωνικού τουρισμού.
Η Ελλάδα έχει το προνόμιο να διαθέτει ένα πρωτοποριακό και πανευρωπαϊκά μοναδικό σύστημα χρηματοδοτούμενων διακοπών από το κράτος (μετάβαση και διαμονή) μέσω των περίφημων δελτίων κοινωνικού τουρισμού.
Η Γιώτα Παχωπού, διευθύντρια του γραφείου δημοσίων σχέσεων του Οργανισμού Εργατικής Εστίας, μιλάει με ενθουσιασμό για το έργο της υπηρεσίας της, μιας έκφρασης του κράτους πρόνοιας. «Είμαστε, κατά μία έννοια, ο μεγαλύτερος tour operator στην Ελλάδα. Με τα προγράμματά μας θα συμβάλουμε αποφασιστικά στο να αμβλυνθεί η κρίση στον τουριστικό κλάδο αφού τα €80 εκατ. που θα δαπανηθούν συνολικά το 2009 θα αποτελέσουν τονωτική «ένεση».
Παράλληλα, νιώθουμε μεγάλη ικανοποίηση όταν βλέπουμε να αυξάνεται συνεχώς ο αριθμός των δικαιούχων. Πέρυσι ήταν 620.000 (από 540.000, που ήταν το 2000), ενώ χάρη στον ελεγκτικό μηχανισμό που διαθέτουμε βελτιώνουμε συνεχώς τις προσφορές και τις παρεχόμενες υπηρεσίες». Το σημαντικότερο πρόγραμμα του Οργανισμού, το Πρόγραμμα Κοινωνικού Τουρισμού, θα διανείμει φέτος 750.000 δελτία, τα περισσότερα στη μακρά ιστορία του προγράμματος, στο οποίο έχουν ενταχθεί 2.050 τουριστικά καταλύματα όλων των κατηγοριών.
Θαλάσσια μπάνια «Ο δήμαρχος»
Τα τελευταία χρόνια πολλοί δήμοι σε όλη τη χώρα ναυλώνουν πούλμαν και οργανώνουν μπάνια για τους δημότες τους. Αγαπημένη συνήθεια των ηλικιωμένων, τα πούλμαν ξεκινάνε νωρίς το πρωί από ΚΑΠΗ, πλατείες ή το δημαρχείο και επιστρέφουν το μεσημεράκι ώστε να προλάβουν και οι νοικοκυρές να μαγειρέψουν. Παλιότερα τα μπάνια διοργανώνονταν από τα τουριστικά γραφεία. Ελάχιστα συνεχίζουν.
Τα τελευταία χρόνια πολλοί δήμοι σε όλη τη χώρα ναυλώνουν πούλμαν και οργανώνουν μπάνια για τους δημότες τους. Αγαπημένη συνήθεια των ηλικιωμένων, τα πούλμαν ξεκινάνε νωρίς το πρωί από ΚΑΠΗ, πλατείες ή το δημαρχείο και επιστρέφουν το μεσημεράκι ώστε να προλάβουν και οι νοικοκυρές να μαγειρέψουν. Παλιότερα τα μπάνια διοργανώνονταν από τα τουριστικά γραφεία. Ελάχιστα συνεχίζουν.