101 χρόνια περίπτερο

Πού κατουράνε οι περιπτεράδες και άλλα εορταστικά ερωτήματα.

Ο πρόεδρος των περιπτερούχων και έξι χαρακτηριστικά περίπτερα του κέντρου λένε την ιστορία του ελληνικού εμπορικού φαινομένου.

Είναι σχεδόν σίγουρο ότι το περίπτερο της γειτονιάς μου είναι μεγαλύτερο από το σπίτι μου. Έχει πέντε ψυγεία, δεν το έχω δει ποτέ κλειστό (ούτε στις τέσσερις το βράδυ, ούτε Δεκαπενταύγουστο) και πουλάει μέχρι και μακαρόνια. Αυτή τη στιγμή, Οκτώβριο του 2012, έχει ανεβασμένες στη τέντα χριστουγεννιάτικες μπλε καμπάνες που αναβοσβήνουν από τα περσινά Χριστούγεννα και στο πλάι ελληνικές σημαίες. Μέχρι πρότινος υπήρχε και ένας φουσκωτός κλόουν σε φυσικό μέγεθος, από τις απόκριες. Επειδή είχε ξεφουσκώσει πολύ όποτε φύσαγε κουνούσε το χέρι νευρικά πάνω κάτω, χαιρετώντας με ξαφνικά φαπ φαπ φαπ τους περαστικούς. Το υπερ-περίπτερο περικυκλώνει ένα φρούριο από stand με περιοδικά και πατατάκια.

Πριν από 101 χρόνια, όταν πρωτοεμφανίστηκε σαν θεσμός, το περίπτερο ήταν ένα μικρό, πρόχειρα κατασκευασμένο, ξύλινο κουβούκλιο με ελάχιστα προϊόντα όπως εφημερίδες και χύμα τσιγάρα. Οι λόγοι που δημιουργήθηκε ήταν τρείς: «Καταρχήν για την αποκατάσταση των αναπήρων και των τραυματιών των Βαλκανικών πολέμων. (Στη συνέχεια νέες νομοθετικές διατάξεις διεύρυναν τις κατηγορίες των δικαιούχων, συμπεριλαμβάνοντας πολύτεκνους και τα άτομα με αναπηρία). Δεύτερον, για να μπορέσει το κράτος να ελέγξει  το καπνικό εμπόριο. Μέχρι τότε διεξαγόταν από πλανόδιους μικροπωλητές και ελάχιστα καπνοπωλεία με αποτέλεσμα να χάνονται έσοδα. Δίνοντας στα περίπτερα το αποκλειστικό δικαίωμα πώλησης καπνοβιομηχανικών προϊόντων, δημιούργησε ένα φοροεισπρακτικό μηχανισμό που του απέδωσε, με ελάχιστο κόστος, πολύ υψηλά έσοδα. Ο τρίτος λόγος ήταν η εξυπηρέτηση των τοπικών αναγκών», εξηγεί ο Θοδωρή Μάλλιος, πρόεδρος της ομοσπονδίας περιπτερούχων. Το περίπτερο του είναι απέναντι απ’ το Ηρώδειο και ο ίδιος ακούει την ερώτηση «Που είναι το μουσείο της Ακρόπολης»; περίπου εφτακόσιες φορές την ημέρα. Και αυτό τις μέρες χωρίς πολλή κίνηση.

«Τα πρώτα περίπτερα φτιάχτηκαν μετά την ήττα της Ελλάδας στον πόλεμο του 1897 με την Τουρκία, σε αστικά κέντρα της περιφέρειας. Στην Αθήνα το πρώτο περίπτερο στήθηκε στην Πανεπιστημίου το φθινόπωρο του 1911. Ήταν εκείνο που «κατάπιε» ο μετροπόντικας τον Οκτώβριο του 1997», συνεχίζει. Ενώ, όσον αφορά στο πρόσφατο άνοιγμα του επαγγέλματος μας λέει: « Τον Ιούλιο, με απόφαση του υπουργείου Εθνικής Άμυνας, ορίστηκε η πλήρης απελευθέρωση της πώλησης καπνικών προϊόντων και το άνοιγμα του επαγγέλματος του περιπτερά. Περάσαμε σε μια άλλη εποχή και το τοπίο θα αλλάξει εντελώς σε μερικά χρόνια. Από τη στιγμή που απελευθερώνεται το τσιγάρο θα δημιουργηθούν ένα σωρό στεγασμένα μαγαζιά. Δεν νομίζω ότι θα γεμίσουμε με περίπτερα το ένα δίπλα στο άλλο. Ναι μεν θα έχουμε μια απελευθερωμένη αγορά αλλά λογικά θα υπάρχουν και κάποιοι στοιχειώδεις κανόνες. Αυτή τη στιγμή, αν κάποιος θέλει να ανοίξει περίπτερο…τρέχα γύρευε! Το στάδιο είναι μεταβατικό και υπάρχει σύγχυση. Ούτε ποιο υπουργείο είναι υπεύθυνο δεν είναι ξεκάθαρο αυτή τη στιγμή».

Πώς αποκτά όμως κάποιος τον τίτλο «πρόεδρος των περιπτερούχων»; «Το έκανα γιατί ασχολούμαι χρόνια με τα συνδικαλιστικά και γιατί γενικά δεν μ’ αρέσει να κάθομαι». Να τι άλλο μας είπε ένας πρόεδρος περιπτερούχων που δεν θέλει να κάθεται:

Τις μέρες που δεν υπάρχει δουλειά πώς περνάει η ώρα;
Ραδιοφωνάκι και κομπιούτερ. Μέχρι που ξεχνιέσαι και αποβλακώνεσαι και σε κατακλέβουν. 

Τι μπορεί να πουλήσει ένα περίπτερο; 
Νομικά, το διάταγμα που υπάρχει μιλάει για «ψιλικά» και για «προϊόντα ευτελούς αξίας». Τα πάντα σχεδόν. Μέχρι και χρυσό χαμηλής καθαρότητας. Γενικά οι νόμοι ορίζουν ότι τα περίπτερα πρέπει να εξυπηρετούν τις τοπικές ανάγκες. Αυτά που βρίσκονται δίπλα σε νεκροταφεία ας πούμε μπορούν να πουλάνε λιβάνι. Για αυτό και τα περίπτερα σε τουριστικές περιοχές πουλάνε αγαλματάκια, και στην Αθηνάς, που είναι καθαρά εμπορικός δρόμος, πουλάνε μέχρι και τσεκούρια. 

Από πόσα μέχρι πόσα τετραγωνικά μπορεί να κυμανθεί; 
Ξεκινάμε από τα 2,55 τετραγωνικά. Από εκεί και πέρα ο κάθε δήμος έχει διαφορετική πολιτική και σου δίνει διαφορετικής έκτασης κοινόχρηστο χώρο για να χρησιμοποιήσεις. Ας πούμε ο δήμος της Αθήνας μας δίνει ρολά στα 4,25 τετραγωνικά. Μας δίνει όμως και ένα χώρο παραπάνω, μέχρι τα 6,35, για να βάλουμε και δύο ψυγεία. Μιλάμε για νόμιμη επιπλέον έκταση που σου παραχωρείται με την πληρωμή του ανάλογου τέλους κατάληψης κοινοχρήστου χώρου. Για όλα αυτά υπάρχει τέλος με διαφορετικό συντελεστή ανάλογα την περιοχή στην οποία βρίσκεται το περίπτερο. Από εκεί και πέρα, ό, τι παραπάνω το πληρώνεις με πρόστιμα, με δική σου ευθύνη.  

Τι παράξενο σας έχει ρωτήσει περαστικός; 
Μας ζητάνε τα πάντα. Από πληροφορίες, μέχρι παπούτσια, μέχρι λουκάνικο.  

Πόσα είναι αυτή τη στιγμή τα περίπτερα στην Αθήνα και πόσα στην Ελλάδα;
Περίπου 10.000 σε όλη την Ελλάδα, με τις 3.500 από αυτά να βρίσκονται στην Αττική και 1.300 στον Δήμο της Αθήνας. Η οικονομική κρίση έχει «διώξει» από τα περίπτερα περίπου τους μισούς περιπτεράδες που δραστηριοποιούνταν πριν από το 2010 κι έχει ωθήσει άλλους τόσους να δοκιμάσουν την τύχη τους νοικιάζοντας ένα περίπτερο.

Τουαλέτα πού πάνε οι περιπτεράδες; 
Τα κάνουμε επάνω τους θα έλεγα οι περισσότεροι! Είναι πρόβλημα. Κρατιόμαστε. Άμα υπάρχουν τριγύρω μαγαζιά πάμε εκεί. Αν και πολλές φορές είμαστε σκοτωμένοι με τα μαγαζιά γιατί τους κρύβουμε τις βιτρίνες κ.τ.λ. Οι άντρες κατουράμε στο μπουκάλι. Οι γυναίκες έχουν ένα θέμα παραπάνω. Και αυτές βέβαια βρίσκουν κάποιους πρωτότυπους τρόπους, αναγκαστικά. Προσωπικά, θυμάμαι ότι με το Champions League, το 2007, που ήμουν σε περίπτερο στο Σύνταγμα έκανα εικοσιτέσσερις ώρες να κατουρήσω.  

Χαράλαμπος Βασιλειάδης

Στη δεκαετία του '90 στο Τόκιο ανακάλυψαν μια νέα αρχιτεκτονική κατηγορία: τα PetArchitectures. Αυτή αναφερόταν στην παράδοξη λειτουργία του γιαπωνέζικου Γ.Ο.Κ. (Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού) που επέτρεπε την οικοδόμηση οποιουδήποτεοικοπέδου, όσο μικρού κι αν ήταν (στην Ελλάδα π.χ. αυτό δεν ισχύει και έτσι πολλά οικόπεδα είναι πολλά για να χτιστούν και έτσι χρησιμοποιούνται ως υπαίθρια πάρκινγκ). Τον αποτέλεσμα ήταν κτίρια τόσο μικροσκοπικά να στέκονται δίπλα σε κολοσσούς, όπως το σπιτάκι του σκύλου στέκεται ως μικρογραφία δίπλα στο σπίτι του αφεντικού (για παράδειγμα το σπίτι του Πλούτο δίπλα στο -πανομοιότυπο σε μεγέθυνση- σπίτι του αφεντικού του, Μίκυ). Στην Ελλάδα δεν έχουμε τέτοια Pet Architecture, έχουμε όμως περίπτερα...

Τα περίπτερα είναι ουσιαστικά μια ελλαδική ιδιαιτερότητα. Αναμφίβολα η έμπνευσή τους έρχεται από τα παρισινά kiosques, όπου μπορεί κανείς ν'αγοράσει journaux et tabacs (εφημερίδες και τσιγάρα), γρήγορα όμως ξεπέρασαν κατά πολύ την αστική πυκνότητα των γαλλικών τους αντιστοίχων και βρέθηκαν σχεδόν σε κάθε γωνία του κέντρου της Αθήνας, καμιά φορά έως και έξι στο ίδιο τετράγωνο. Παραδοσιακά οι άδειές τους παραχωρούνταν σε αναπήρους πολέμους, καθώς όμως έχουμε αρκετό καιρό να δούμε πόλεμο, σήμερα ανήκουν είτε στους κληρονόμους τους, είτε σε ανθρώπους που διεκδίκησαν τις άδειές τους με άλλες διαδικασίες. Όταν προστέθηκαν για πρώτη φορά τα περίπτερα στη νεοκλασσική χάραξη των κεντρικών της δρόμων (Σταδίου, Πανεπιστημίου, Πατησίων,...) και των πλατειών, έδιναν έναν παριζιάνικο αέρα σε μια πόλη που τον είχε ήδη λίγο. Η σταδιακή διόγκωση της πόλης μετά την καταστροφή του '22 και τον Εμφύλιο του '46-9, έσβησε σταδιακά αυτά τα μεγαλομανή όνειρα. Η ανοικοδόμηση γκρέμισε πολλά από τα νεοκλασσικά κτίρια αυτών των δρόμων και γέμισε τους δρόμους της με αυτοκίνητα, τρίκυκλα και μοτοσυκλέτες, και τα πεζοδρόμια μ'ένα πλήθος χιλιάδων επαρχιωτών χωρίς το στιλ και τους τρόπους των παλιών Αθηναίων.

Φυσικά, όπως άλλαξαν όλα, άλλαξαν και τα περίπτερα: οι εφημερίδες και τα έντυπα της προπολεμικής τυπογραφίας έδωσαν τη θέση τους στα μεταπολεμικά pulp fiction (πάνω απ'όλα την εξαιρετικά δημοφιλή Μάσκα), στη συνέχεια στα πρώτα κόμικς (το Γέλιο και Χαρά και το Μίκυ Μάους), τις όλο και πιο τολμηρές εγχώριες τσόντες και τα ντόπια αναψυκτικά Μπυράλ και Tam-Tam στην αμερικανική Coca Cola. Σε ποιό άλλο μέρος, μπορούσες να πιάσεις καλύτερα το πνεύμα των καιρών, το Zeitgeist, απ'ό,τι σ'ένα περίπτερο; Ο αρχιτέκτονας Γιάννης Χατζηγώγας είχε την ιδιοφυή ιδέα να παρατηρήσει την ανεξέλεγκτη επέκταση των περιπτέρων, ήδη από τη δεκαετία του '80, όταν ψυγεία για παγωτά προστίθονταν σε ψυγεία για αναψυκτικά, δίπλα σε ψυγεία για γιαούρτια, δίπλα σε κυλιόμενα σταντ ξένου τύπου, δίπλα σε μίνι λούνα παρκ με κουνιστά ζωάκια... Το “μεταλλαγμένο περίπτερο” ήταν πλέον η πραγματικότητα.

Τα αθηναϊκά περίπτερα μεταφέρουν μια ατμόσφαιρα ανατολίτικου παζαριού στον ιστό μιας απόλυτα ορθοκανονικής ρυμοτομίας ή μικρά Λας Βέγκας σε βαρετά περιβάλλοντα χωρίς άλλο ενδιαφέρον. Το εκδοτικό boom και η ταυτόχρονη εκδοτική κρίση των 90s μετέτρεψε τα περίπτερα σε δισκάδικα και βιντεοκλάμπ. Χιλιάδες (εκατομμύρια) άνθρωποι έφτιαξαν δισκοθήκες και βιντεοθήκες (χρόνια πριν την ιντερνετική λαίλαπα των downloads) φτηνά, αγοράζοντας εφημερίδες και περιοδικά που αμέσως μετά πετούσε άθικτα στον κάδο σκουπιδιών. Εξειδικεύσεις όπως περίπτερα με τουριστικά σουβενίρ (Σύνταγμα, Πλάκα), κασέτες με δημοτικά (Αθηνάς, Δημαρχείο), ό,τι πάρεις 1 ευρώ (Αθηνάς, Ομόνοια), gay τσόντες (Ομόνοια), vintage 70s φετιχιστικά πορνό περιοδικά αποκλειστικά (Σταδίου απέναντι από το Attica), ζωντανά σκιουράκια (καλά αυτό το βγάλαμε από το μυαλό μας), έχουν εκτοξεύσει τη λειτουργία τους σε δυσθεώρητα ύψη. Στη δεκαετία του ΄80 το Τόκιο (πάλι) απασχολούσε τα media όλου του πλανήτη με τα 24ωρα καταστήματα σε κάθε γωνία (7-eleven) και τους αυτόματες πωλητές όπου μπορούσες ν'αγοράσεις από manga έως τσιγάρα, αλκοόλ και τσιγάρα και, ακόμη, μεταχειρισμένα εσώρουχα μαθητριών με τη φωτογραφία της ιδιοκτήτριας μέσα (έκτοτε καταργήθηκαν όμως αυτό δεν το βγάλαμε από το μυαλό μας). Ε λοιπόν, ό,τι πλησιέστερο σ'αυτή τη μητροπολιτική παράνοια της Ανατολής είναι το, μέχρι πρότινος, ταπεινό αθηναϊκό περίπτερο. Μέχρι να το πάρουν χαμπάρι οι μελετητές και ανθρωολόγοι του αστικού χώρου και το μετατρέψουν σε αστικό φετίχ...

FACTS 

Η λέξη «περίπτερο» προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «περίπτερος», δηλαδή ναός περιβαλλόμενος από σειρά κιόνων. 

Το 1914 εντοπίζεται η πρώτη νομοθετική διάταξη που αναφέρεται στην κατοχύρωση των περιπτέρων στους ελληνικούς δρόμους.   

Το πρώτο περίπτερο στην Αθήνα στήθηκε στην οδό Πανεπιστημίου το Φθινόπωρο του 1911. 

Αρχικά το περίπτερο ήταν ένα μικρό, πρόχειρα κατασκευασμένο, ξύλινο κουβούκλιο με ελάχιστα προϊόντα όπως: εφημερίδες και χύμα τσιγάρα.  

Στα τέλη της δεκαετίας του 1940  μπαίνουν στα περίπτερα τα πρώτα ψυγεία με πάγο και αρχίζουν να κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα ζαχαρώδη και αναψυκτικά: πορτοκαλάδες και γκαζόζες ΗΒΗ, φυλλαράκια τσίχλας με γεύση δυόσμου και κανέλας και αργότερα οι σοκολάτες.

Η έλευση των τηλεφώνων στην Ελλάδα δίνει μεγάλη ώθηση στα περίπτερα και αναβαθμίζει τη σημασία τους.  

Αμέσως μετά την πτώση της χούντας η έκρηξη στον Τύπο οδηγεί και στη διεύρυνση των ωραρίων. Έτσι τα περίπτερα αρχίζουν να κατηγοριοποιούνται, αφού κάποια εστιάζουν στον Τύπο και άλλα στα καπνικά και ζαχαρώδη είδη. 

Από το 1980 μέχρι το 2000, η πώληση προϊόντων υγειονομικού ενδιαφέροντος είναι η αιτία που τα περίπτερα παίρνουν κι άλλο χώρο για τις ανάγκες των ψυγείων τους. Το περίπτερο γνωρίζει τα «χρυσά χρόνια» του.