Ίρις Κρητικού
Eπιμελήτρια έκθεσης-έκδοσης
Στις 18 Σεπτεμβρίου 1834 η Αθήνα ανακηρύχθηκε πρωτεύουσα του νεότερου ελληνικού κράτους. Την εποχή εκείνη, ο πληθυσμός της Αθήνας δεν υπερέβαινε τους
10.000-12.000 χιλιάδες κατοίκους, ενώ, το μικρό δομημένο αστικό κέντρο,
περιτριγυριζόταν από αμπέλια, περιβόλια, ελαιώνες και ρέματα.
Κατά την απογραφή του πληθυσμού το 1879, η Αθήνα αριθμούσε πολύ περισσότερους κατοίκους. Νεοκλασικά κτίρια κύρους όπως το σημερινό Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων (κτίριο του 1835 σε σχέδια του Chr. Hansen, που για πολλές δεκαετίες λειτούργησε ως νοσοκομείο), το Πανεπιστήμιο και η Ακαδημία ή η Εθνική Βιβλιοθήκη, θαυμάσιο κτίριο του Th. Hansen (1887-1902), είχαν ήδη οικοδομηθεί, ενώ οι εύποροι Αθηναίοι έχτιζαν τα αρχοντικά τους στις οδούς Σταδίου, Βουλεβαρδίου (σημερινή Πανεπιστημίου), Ακαδημίας, αλλά και στο πιο ήσυχο Κολωνάκι, όπου και το περίφημο καφενείο της Δεξαμενής, προσφιλές στέκι του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, του Ανδρέα Καρκαβίτσα και του Γεράσιμου Βώκου. Λίγο πιο κάτω, ανάμεσα στο Πανεπιστήμιο, τη Βιβλιοθήκη και το Πολυτεχνείο, αναπτύχθηκαν τα Εξάρχεια και η Νεάπολη, όπου εγκαταστάθηκαν λόγιοι και φοιτητές, συχνάζοντας στις τέσσερις ταβέρνες και τα έξι
καφενεία της περιοχής, με γνωστότερο από όλα το “Σοφό Κοραή”, στην οδό
Ιπποκράτους. Εδώ φούντωσαν τα ρομαντικά ειδύλλια της περιοχής, ανάμεσα σε επαρχιώτες σπουδαστές και στις κόρες των σπιτονοικοκυραίων τους, εδώ άνθισαν
και οι ρομαντικές καντάδες της Αθήνας της Μπελ Επόκ. Εδώ βρισκόταν εξάλλου
και η ταβέρνα “Αι δύο καρδίαι” της οδού Πινακωτών (σημ.Χαρ. Τρικούπη), που ονομάστηκε έτσι από τη ρομαντική αυτοκτονία του Μιμίκου και της Βιεννέζας Μαίρης, γκουβερνάντας του παλατιού. Εδώ και η νεόδμητη κομψή κατοικία με την ευρύχωρη
αυλή και την εύγλωττη γαλλική επιγραφή “Sage Femme”.
Στην Ομόνοια, την παλαιότερη κεντρική πλατεία της Αθήνας, ανεγέρθηκαν τα
νεοκλασικά κτίρια “Μπάγκειον” και “Αλέξανδρος” που ξεχωρίζουν ως σήμερα.
Λίγο πιο κάτω, το Δημαρχείο Αθηναίων, κτίριο του 1874, και στην πλατεία Κοτζιά, την αλλοτινή πλατεία Λαού ή Λουδοβίκου, οικοδομήθηκαν το Μέγαρο Μελά, θαυμάσιο έργο του E. Ziller του 1887 και το Μέγαρο Γ. Σταύρου. Στην οδό Πειραιώς, στο ύψος του Κεραμεικού, χτίστηκαν το νεοκλασικό μέγαρο της σημερινής Δημοτικής Πινακοθήκης,
έργο του 1874, σε σχέδια του Γ. Μεταξά και η μικρή εκκλησία των Αγίων Αναργύρων
του 1893. Το 1889, φωταγωγήθηκαν για πρώτη φορά με ηλεκτρικό ορισμένες
από τις πλατείες της πόλης, ενώ με πρωτοβουλία του Τιμολέοντος Φιλήμονος,
Δήμαρχου Αθηναίων, και με δάνειο ύψους 300.000 δραχμών από την Εθνική Τράπεζα, ξεκίνησαν εργασίες κατασκευής και ανάπλασης δρόμων και πλατειών όπως της
πλατείας Συντάγματος, Ομονοίας και Βαρβακείου, καθώς και εργασίες για τον
καλλωπισμό περιοχών όπως η Κηφισιά, το Χαλάνδρι και το Μαρούσι. Το 1896 με την ευκαιρία της αναβίωσης των Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα, η οδοποιία και
ο φωτισμός της πόλης βελτιώθηκαν ακόμη περισσότερο, ενώ ένα κονδύλι 8.000
δραχμών εγκρίθηκε για δενδροφύτευση.
Στα τέλη του 19ου αιώνα, τα ξενοδοχεία της Πλατείας Συντάγματος είχαν αποκτήσει πανευρωπαϊκή φήμη, ελκύοντας επισκέπτες από ολόκληρη την Ευρώπη. Ξεχωρίζει ασφαλώς το “Ξενοδοχείο της Αγγλίας” που -σύμφωνα με την εγκωμιαστική
περιγραφή του Σουρή- “...καταλάμπει μεσ’ τα φώτα, καταλάμπει μεσ’ τον πλούτο/που
το βλέπεις σαν τον χάχα και φωνάζεις: τ’ είναι τούτο...”, αλλά και το
“Γκραντ Οτέλ ντ’ Ατέν” στην οδό Σταδίου, στο εστιατόριο του οποίου συχνάζει
και γευματίζει με πιάτα ευρωπαϊκά, σύσσωμη η κοσμική Αθήνα.
Λίγο πιο κάτω, ο εμπορικότερος δρόμος της Αθήνας, η οδός Ερμού, ένας από τους πρώτους δρόμους που σχεδιάστηκαν από τους Κλεάνθη και Schaubert, φιλοξένησε ιστορικά καταστήματα, φοιτητικά γαλακτοπωλεία και διάσημα καφενεία, όπως
εκείνο του “Ζαχαράτου”, όπου σύχναζαν διανοούμενοι της εποχής, όπως
οι Εμμ. Ροΐδης, Γ. Δροσίνης, Γ. Σουρής, Ζ. Παπαντωνίου και Γ. Κονδυλάκης,
συγγραφέας του περίφημου “Οι άθλιοι των Αθηνών”, με πλήθος πληροφορίες για την Αθήνα της εποχής. Εδώ και το περίφημο Κομμωτήριο και Μυροπωλείο των
Δ. Κυριακού και Κ. Βελισσαρίου (οδός Σταδίου 4), που καλλωπίζει όλη την καλή
αθηναϊκή κοινωνία. Κοντά στην πλατεία Συντάγματος και ο Βασιλικός Κήπος,
αγαπητός τόπος περιπάτου και αναψυχής, αλλά όχι ο μοναδικός: Στις αρχές της
δεκαετίας του 1880, στην οδό Πατησίων, κάθε Πέμπτη και Κυριακή, ρομαντικοί
περιπατητές συνωστίζονται, ενώ “ποιητές που μιμούνται το λόρδο Βύρωνα,
κυρίες με φέσια κι άλλες, ντυμένες με ευρωπαϊκά φορέματα περιπάτου, ηδυπαθείς
δανδήδες με βλέμμα υγρό”, αναζητούν τον κατάλληλο στόχο. Στα τέλη, του 19ου
αιώνα η πολύχρωμη εκείνη παρέλαση έχει πλέον εξελιχθεί σε μια κοινωνική στιγμή
με σειρά κανόνων, σύμφωνα με τους οποίους στο δεξί πεζοδρόμιο περπατά
καμαρωτά η αληθινή και η κατά φαντασίαν αριστοκρατία, αντιγράφοντας στις ενδυματολογικές επιλογές της τη γαλλική μόδα, συχνά με κωμικό
αποτέλεσμα, ενώ στο αριστερό πεζοδρόμιο, συνωστίζονται φαντάροι και ποιητές, νταντάδες και υπηρέτες.
Διασκεδάζοντας μετά τη δεκαετία του 1880, “ο λαός συνείθισεν ήδη να πίνει ζύθον
αντί του ρυτινίτη του”, συχνά σε ρυπαρά μαγεριά με αμφίβολης ποιότητας τροφή,
κι άλλοτε σε αίθουσες με ανάμεικτους θαμώνες, όπου “το κοινόν συρρέει, κοινόν
πάσης αποχρώσεως, κοινόν εκ πάντων των ορόφων του κοινωνικού εν Αθήναις οικοδομήματος, ανώτατοι του κράτους υπάλληλοι και ρυπαροί υπάλληλοι
κρεοπωλείων, δέσποιναι αποπνέουσαι μύρα και φορούσαι τρίχαπτα, αφείσαι
ημιτελές το γαλλικόν των μυθιστόρημα, και φεσοφόροι αποπνέουσαι μαγειρείον...”.
Και το κρασί ωστόσο, σύμφωνα με μια διαφήμιση εποχής, ρέει άφθονο:
“Για κάθε σπίτι πτωχικό, καθώς και για Παλάτι. Οίνοι λαμπρού αρώματος και γεύσεως καλής. Στου Μωραΐτη βρίσκονται στον δρόμον της Βουλής”
. Σκιτσογράφοι όπως ο Άνιννος διακωμωδούν τους γνωστότερους “τύπους”
της εποχής που συχνάζουν σ’ ετούτους τους δρόμους, ενώ λίγο αργότερα,
οι πρώτες διαφημίσεις προϊόντων, τσιγάρων, κονιάκ και άλλων καταναλωτικών
αγαθών, φιλοτεχνημένες από γνωστούς ζωγράφους και χαράκτες της εποχής,
όπως ο Ν. Γύζης και ο Δ. Γαλάνης, που μεταφέρει αυτούσιο στα έργα του
το άρωμα του Παρισιού όπου ζούσε, αναρτώνται σε εμφανή σημεία. Από τη Γαλλία
εξάλλου εισάγεται και το ποδήλατο, με λιγοστή κυκλοφορία ως το 1890, οπότε και παρατηρείται μια εντυπωσιακή αύξηση της χρήσης του, ενώ πραγματοποιούνται
και οι πρώτοι ποδηλατικοί
αγώνες στην Κηφισιά.
Στα τέλη του 19ου αιώνα το Βασιλικό Θέατρο μεσουρανεί, δίνοντας παραστάσεις
αρχαίας τραγωδίας και διεθνούς δράματος, ενώ εντυπωσιακές παραστάσεις δίνονται
και στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Πιο προσιτό, το υπαίθριο καλοκαιρινό θεατράκι
της Αλυσσίδας, φιλοξενεί το δικό του ρεπερτόριο. Παρόλο που το γαλλικής
προέλευσης κωμειδύλλιο επισκιάζει σιγά-σιγά τα υπόλοιπα θεάματα, τα ηρωικά έργα εξακολουθούν να συγκινούν το κοινό. Στα φθηνότερα θέατρα, οικοδόμοι και
τσαγκάρηδες, ράφτες και υπηρέτες, έρχονται με τα φαγητά τους και συχνά
παρακολουθούν το έργο σκαρφαλωμένοι σε δένδρα. Την ίδια εποχή ωστόσο όπου το Ωδείο Αθηνών έχει ήδη ιδρυθεί (1871), γαλουχώντας μετά το 1891 μια ολόκληρη γενιά σπουδαίων μουσικών όπως οι Σπ. Σαμάρας, Δ. Λαυράγκας, Γ. Λαμπελέτ και
Μ. Καλομοίρης και που οι διάσημοι ελληνικοί θίασοι της εποχής περιοδεύουν στην Κωνσταντινούπολη με το γαλλικό ρεπερτόριό τους, η Σμυρνιά τραγουδίστρια Ειρήνη εμφανίζεται στο “Άντρον των Νυμφών”, ερμηνεύοντας “ηδυμελή ασιανά άσματα”
με πρωτοφανή επιτυχία που μιμούνται ο “Κήπος των Μουσών” και ο “Παράδεισος”
το 1886, εμφανίζοντας στο κοινό συγκροτήματα Εβραίων και Αρμένηδων.
Ο περίφημος Κουταλιανός ταξιδεύει στην Ν. Αμερική, προσφέροντας θέαμα,
και οι πρώτες εναέριες πτήσεις είναι πια γεγονός.
Η Αθήνα αριθμεί πλέον 300.000 κατοίκους. Ο κινηματογράφος δεν εμφανίζεται
πριν το 1907, το πρώτο τηλεφωνικό κέντρο της πόλης θα λειτουργήσει το 1908 με 800 συνδρομητές, ενώ τα πρώτα ταξί, εμφανίζονται στις αρχές της δεκαετίας του 1920.
Ο επόμενος αιώνας, μαζί με την πρόοδο αλλά και με τη μελαγχολική επίγνωση
του “τέλους εποχής”, είχε φτάσει εδώ και καιρό.