Τα τρία παραπάνω έργα αποτελούν τις σημαντικότερες παρεμβάσεις που έγιναν στην ευρύτερη περιοχή της Ακρόπολης μετά την ολοκλήρωση των αρχαιολογικών ανασκαφών. Πρόκειται για τρεις αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις διαφορετικής φιλοσοφίας οι οποίες εκφράζουν τρεις διαφορετικές θεωρήσεις της σχέσης της πόλης με τα μνημεία της. Εξετάζοντας τα συγκεκριμένα έργα, μπορούμε να κατανοήσουμε την εξέλιξη της πολιτισμικής ταυτότητας της Αθήνας αλλά και να αξιολογήσουμε την πορεία της επίσημης αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα.
Ο περίπατος του Πικιώνη
Ο πεζόδρομος του Πικιώνη ολοκληρώνεται το 1957 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από το άγχος του αυτοπροσδιορισμού των ελλήνων δημιουργών. Στη διαμόρφωση του περιπάτου πρωταγωνιστεί το φυσικό τοπίο της Αττικής. Η μικροκλίμακα, η αδρότητα των υλικών και τα γεωμετρικά σχέδια της πλακόστρωσης εναρμονίζονται με το βραχώδες έδαφος, το φυσικό ανάγλυφο και τις χαμηλές φυτεύσεις του περιβάλλοντος τοπίου. Στη χάραξη της διαδρομής κυριαρχούν οι προοπτικές φυγές, τα παιγνίδια της απόκρυψης, της αποκάλυψης και της ανάδειξης της θέας προς την Ακρόπολη.
Ο περίπατος του Πικιώνη περιλαμβάνει σύνθετες αναφορές στη μυθολογία του τόπου, την αρχαϊκή τέχνη, το βυζάντιο, αλλά και την ιαπωνική αρχιτεκτονική, που δεν είναι πάντα εύκολο να γίνουν κατανοητές από τον μέσο επισκέπτη. Κανείς, όμως, δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι οι διαμορφώσεις του Πικίωνη συμβάλουν στη διαμόρφωση μιας ισχυρής περιβαλλοντικής εικόνας με έντονα τοπικά χαρακτηριστικά και οικουμενική διάσταση. Το συγκεκριμένο έργο κατορθώνει να εναρμονιστεί με τις υψηλές απαιτήσεις του φυσικού και πολιτισμικού τοπίου και να αποτελέσει ένα από τα κορυφαία παραδείγματα επίσημης αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα.
Ο Μεγάλος Περίπατος της Αθήνας
Ο πεζόδρομος γύρω από την Ακρόπολη ολοκληρώνεται το 2003 με αρχιτέκτονες τους Δ. Διαμαντόπουλο, Ο. Βιγγόπουλο, Κ. Γκιουλέκα – Α. Ζέρβα – Κ. Παλυβού – Μ. Καλτσά, Δ. Πανάγο, Β. Παπανδρέου και υπεύθυνη έργου τη Ν. Γαλάνη. Το πρόγραμμα ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας ακολουθεί τις διεθνείς τάσεις στον αστικό σχεδιασμό των δύο προηγούμενων δεκαετιών. Κατά την περίοδο αυτή, ενθαρρύνονται οι ήπιες πολεοδομικές παρεμβάσεις με διορθωτικό χαρακτήρα και αποφεύγονται οι εντυπωσιακές αρχιτεκτονικές χειρονομίες.
Η πεζοδρόμηση του περιφερειακού της Ακρόπολης μπορεί να παρομοιαστεί με μία «ραφή». Ο παλαιός δρόμος αποτελούσε ένα σαφές όριο μεταξύ της αρχαίας πόλης και της νέας. Ο νέος πεζόδρομος αποκατέστησε τη συνοχή των κατακερματισμένων αρχαιολογικών χώρων και ενθάρρυνε τη διάχυση της σύγχρονης Αθήνας στον ευρύτερο χώρο της Ακρόπολής. Με το πέρασμα, όμως, του χρόνου η μαζικότητα της χρήσης του περιφερειακού αρχίζει να λειτουργεί σε βάρος του πολιτισμικού τοπίου. Η ραγδαία εξάπλωση των δραστηριοτήτων αναψυχής και των μικροπωλητών, η φιλοξενία εκθέσεων βιβλίου, συγκεντρώσεων πολιτικών κομμάτων και μουσικών εκδηλώσεων, καθώς επίσης και η ανεξέλεγκτη διέλευση οχημάτων, αλλοιώνουν το πνεύμα του τόπου. Δεν είναι σπάνιες οι στιγμές που ο αρχαιολογικός περίπατος μετατρέπεται σε πολύβουο δημόσιο χώρο με μητροπολιτικά χαρακτηριστικά.
Ο αρχιτεκτονικός περίπατος του νέου Μουσείου της Ακρόπολης
Το νέο Μουσείο της Ακρόπολης των Bernard Tschumi και Μιχάλη Φωτιάδη ολοκληρώνεται το 2009. Στόχος των πολυάριθμων νέων μουσείων που δημιουργούνται την ίδια περίοδο σε όλον τον κόσμο είναι η δημιουργία εμβληματικών κτηρίων, ικανών να προσελκύσουν τους τουρίστες και να συμβάλουν στην αναβάθμιση των πόλεων στον διεθνή χάρτη.
Βασική ιδέα του νέου Μουσείου είναι η δημιουργία ενός αρχιτεκτονικού περιπάτου με κορύφωση την αίθουσα των γλυπτών του Παρθενώνα. Η κυκλοφοριακή οργάνωση του νέου μουσείου παραπέμπει στην εμπειρία της ανάβασης στην Ακρόπολη. Αν ο ανηφορικός περίπατος του Πικιώνη οδηγεί στο ένα άκρο του σε ένα ύψωμα με θέα στην Ακρόπολη και στο άλλο άκρο του στην ίδια την Ακρόπολη, ο αρχιτεκτονικός περίπατος των Tschumi και Φωτιάδη οδηγεί σε μια υπερυψωμένη αίθουσα που φιλοξενεί τα γλυπτά του Παρθενώνα και, αντίστοιχα, προσφέρει θέα στην Ακρόπολη.
Αν συνειδητοποιήσουμε τα κοινά στοιχεία των δύο έργων, τότε μπορούμε να αντιληφθούμε καλύτερα την ιδεολογική διαφορά που τα χωρίζει. Η διαφορά αυτή εντοπίζεται στη σχέση του κινούμενου παρατηρητή με το έδαφος. Στον πεζόδρομο του Πικιώνη ο παρατηρητής μπορεί να αντιληφθεί, τόσο με τη βαρύτητα του σώματος του όσο και με το βλέμμα του, τη γεωμετρία του ανάγλυφου εδάφους, την κλίμακα του τοπίου, την αδρότητα των υλικών και την ιδιαιτερότητα των φυτεύσεων. Από την άλλη πλευρά, στον αρχιτεκτονικό περίπατο του νέου Μουσείου της Ακρόπολης η εμπειρία του χώρου είναι αποκλειστικά και μόνον οπτική. Το σώμα του κινούμενου παρατηρητή παραμένει αδρανές καθώς υποβοηθείται μηχανικά από τις κυλιόμενες σκάλες του κτηρίου. Ο επισκέπτης αντικρίζει με δέος τις χαμηλότερες ιστορικές στρώσεις της πόλης περπατώντας στα εκτενή γυάλινα δάπεδα του κτηρίου. Την ίδια, όμως, στιγμή, η εμπειρία αυτή συντρίβει οποιαδήποτε αίσθηση κλίμακας και μέτρου χαρακτηρίζει τον συγκεκριμένο τόπο και τα εκθέματα του Μουσείου. Ο επισκέπτης αποστασιοποιείται από το έδαφος καθώς αντιλαμβάνεται τόσο τα μνημεία απέναντι του όσο και τον αρχαιολογικό χώρο κάτω από τα πόδια του ως θέαμα.
Η έμφαση στην οπτική αντίληψη, σε συνδυασμό με την επιθετικότητα που επιδεικνύει το κτήριο απέναντι στο αστικό περιβάλλον του και την εισαγωγή νέων αρχιτεκτονικών προτύπων, όπως η χρήση των κυλιόμενων κλιμάκων και η δεσπόζουσα θέση του καφέ – εστιατορίου στην όψη του Μουσείου, αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής της παγκοσμιοποίησης που κυριαρχεί πλέον στον ευρύτερο χώρο της Ακρόπολης.
Ένα ετερόκλητο δίκτυο περιπάτων
Ο πεζόδρομος του Πικιώνη, ο περιφερειακός της Ακρόπολης και ο αρχιτεκτονικός περίπατος του νέου Μουσείου συγκροτούν ένα ετερόκλητο δίκτυο περιπάτων. Το καθένα από τα τρία έργα συμβάλει στη δημιουργία νέων συνδέσεων και συμβολικών αναφορών: Ο περίπατος του Πικιώνη συνδέει τον βράχο της Ακρόπολης με τον λόφο του Φιλοπάππου και αναδεικνύει την ιδιαίτερη συμβολική διάσταση του φυσικού τοπίου της Αττικής. Ο Μεγάλος Περίπατος αναιρεί τα όρια που διαχώριζαν τον αρχαιολογικό χώρο από τη σύγχρονη πόλη και μετατρέπει την ευρύτερη περιοχή σε έναν δημοφιλή δημόσιο χώρο. Το νέο μουσείο, τέλος, φιλοδοξεί να αποκαταστήσει την ενότητα των γλυπτών της Ακρόπολης και να αποτελέσει το νέο σύμβολο μιας “ισχυρής” χώρας.
Σε αντίθεση με τον πεζόδρομο του Πικιώνη που αποτελεί μέχρι και σήμερα ένα από τα κορυφαία παραδείγματα επίσημης αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα, στα δύο νεώτερα έργα εντοπίζονται προβλήματα που θέτουν σε κίνδυνο την ιδιαίτερη ταυτότητα του χώρου γύρω από την Ακρόπολη:
Ένα πρώτο πρόβλημα αφορά στην αδυναμία της πολιτείας να διαχειριστεί το σπουδαίο έργο του Μεγάλου Περιπάτου. Η υποβάθμιση του προγράμματος ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας, μετά το 2004, έχει αφήσει ελεύθερο χώρο δράσης στην ιδιωτική ασυδοσία. Η ραγδαία εξάπλωση των δραστηριοτήτων κατανάλωσης και αναψυχής και η ανεξέλεγκτη διέλευση οχημάτων απειλούν να αλλοιώσουν τον αρχικό χαρακτήρα του έργου.
Ταυτόχρονα διαπιστώνεται η αδυναμία, ή ακόμη και αδιαφορία, της πολιτείας να διαχειριστεί την τεράστια συμβολική διάσταση των παρεμβάσεων στον ευρύτερο χώρο της Ακρόπολης. Η απουσία οποιασδήποτε συζήτησης για την εξέλιξη, τον επαναπροσδιορισμό ή έστω την αναγκαιότητα ύπαρξης τοπικής ταυτότητας, ευνοεί την εξασθένηση των τοπικών χαρακτηριστικών και ενθαρρύνει την άκριτη υιοθέτηση των προτύπων της παγκοσμιοποίησης. Οι πρόσφατες εξελίξεις στον ευρύτερο χώρο της Ακρόπολης δεν εκφράζουν τίποτα άλλο παρά την παρατεταμένη ιδεολογική σύγχυση της ελληνικής κοινωνίας που παρατηρεί με απάθεια την αλλοίωση της τοπικής πολιτισμικής ταυτότητας.
Δημοσιεύθηκε στο Βήμα Ιδεών 37 (Μάιος 2010).