Γράφει ο Στέφανος Μίλεσης
Το 1840 στον Πειραιά δόθηκε στον κόσμο για χρήση πλήρως οργανωμένη παραλία κολύμβησης (πλαζ) στο Πασαλιμάνι. Αυτή η οργανωμένη παραλία αποτελεί στην ουσία πρωτιά για ολόκληρη την ελλάδαστον τομέα των οργανωμένων θαλασσίων λουτρών. Λίγα μόλις χρόνια μετά την σύσταση του ελληνικού κράτους το 1838 και συγκεκριμένα στις 19 Μαρτίου το Δημοτικό συμβούλιο Πειραιά με την Πράξη υπ΄ αριθμ. 34 αποφασίζει την ανέγερση λουτρικών παραπηγμάτων. Στις 10 Απριλίου του 1840 με την πράξη υπ΄ αριθμ. 69 αποφασίζει την σύσταση ενός δημοτικού καφενείου στα Λουτρά ενώ στις 18 Μαίου του ίδιου έτους αποφασίζει την κατασκευή - επισκευή δρόμων που οδηγούν στα λουτρά (πράξη Δ.Σ. 80 / 5ης Ιουλίου 1840).
Ο Δήμαρχος Σερφιώτης κάνει την αρχή:
Στον πειραιά του 1840 κατοικούν μόνο 200 οικογένειες και δήμαρχος της πόλης είναι ο Υδραίος Κυριάκος Σερφιώτης (1835-1841) ενώ η σχεδίασή τους προβλέπονταν από το πρώτο ρυμοτομικό σχέδιο που συνετάχθη, από την πρώτη μέρα δηλαδή που ανακηρύχθηκε ο Πειραιάς Δήμος.
Μάλιστα το μέρος που επιλέγει για τα λουτρά δεν ήταν το καταλληλότερο αφού και η θάλασσα λασπώδης στο σημείο εκείνο (καθαρή μεν αλλά ο τύπος λάσπης του πυθμένα δεν ήταν ο κατάλληλος) και το βασικότερο κριτήριο επιλογής ήταν το σημείο, που ήταν κεντρικό και προσιτό για όλους τους διαμένοντας στον πειραιά.
 |
| Σε αυτή την καρτ-ποστάλ του Ρωμαίδη του 1890 έχει γίνει μεγένθυση εντός κύκλου η εξέδρα με τις καμπίνες που υπήρχαν ακόμα τότε στο Πασαλιμάνι λίγο πριν την μεταφορά τους στον όρμο της φρεαττύδας. Οι εξέδρες αυτές λειτούργησαν από το 1840 έως και το 1870 (φωτο www.delcampe.net). |
 |
| Λεπτομέρεια από κάρτα εποχής στην οποία φαίνονται τα Λουτρά στο Πασαλιμάνι |
 |
| Κάτοψη γυναικείων καμπινών λουτρών πασαλιμανίου |
Τα μπάνια είναι μάλλον η πρόφαση για μάτι:
Κατασκευάζονται οι πρώτες καμπίνες (16 στον αριθμό συν 4 αμέσως μετά) και η εγκατάσταση αμέσως ενοικιάζεται σε ιδιώτη για την εκμετάλλευσή της. Όμως στις 16 Ιουνίου του 1841 ο Δήμαρχος προβαίνει σε μια παράξενη ανακοίνωση. Δίνει εντολή να μην περνά κανένας διαμέσου της άμμου (της παραλίας) τοποθετώντας φράχτη από ξύλινους στήλους για την περιστολή της κακοήθειας μετά από διαπίστωση και καταγγελίες προς τον Δήμο ότι κάποιοι μεταβαίνουν στην παραλία δήθεν για μπάνιο ενώ μετακινούνται προς την περιοχή που λούονται οι γυναίκες προξενόντας δυσαρέσκεια (διακήρυξη δημάρχου 390.314 της 16 Ιουνίου 1841).
Έτσι μετά από τέτοιου είδους περιστατικά η χρήση της παραλίας θεωρείται τολμηρή απόφαση για τις γυναίκες και αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι τα ανδρικά αποδυτήρια συντηρούνται διαρκώς λόγω της υψηλής χρήσης τους ενώ τα γυναικεία είναι σχεδόν αχρησιμοποίητα.
Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς έγινε η τρικυμία αυτή η οποία κατέστρεψε σχεδόν ολόκληρη την εγκατάσταση, από τα πρακτικά του Δήμου φαίνεται ότι στις 5 Μαρτίου του 1842 ανατέθηκε η μελέτη σε Δημοτικό Μηχανικό, να συντάξει σχέδια και προϋπολογισμό δαπάνης για την επισκευή των καμπινών που καταστράφηκαν λόγω ισχυρής θαλασσοταραχής.
Αρχικά τα μπάνια μόνο του λαού δεν είναι:
 |
| Κάτοψη παραπηγμάτων λουτρών στο Πασαλιμάνι (1850) |
Η ανακατασκευή του 1842 λόγω καταστροφής τους:
Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς έγινε η τρικυμία αυτή η οποία κατέστρεψε σχεδόν ολόκληρη την εγκατάσταση, από τα πρακτικά του Δήμου φαίνεται ότι στις 5 Μαρτίου του 1842 ανατέθηκε η μελέτη σε Δημοτικό Μηχανικό, να συντάξει σχέδια και προϋπολογισμό δαπάνης για την επισκευή των καμπινών που καταστράφηκαν λόγω ισχυρής θαλασσοταραχής.
Αρχικά τα μπάνια μόνο του λαού δεν είναι:
Ο Δημοσιογράφος του Έθνους Κατσιμάρδος αναφέρει ότι τα κόμιστρα της εποχής για μετάβαση των Αθηναίων στην πλαζ του Πειραιά, καθορίζονται με αστυνομική διάταξη για αποφυγή κεδροσκοπίας και ήταν περίπου τα εξής:
- 4,5 δραχμές το μέγιστο κόμιστρο εάν νοίκιαζες όλη την άμαξα
- 0,50-1 δρχ. για να κλείσεις μία θέση σε άμαξα μαζί με άλλους.
- 8-9 δραχμές για να κλείσεις μόνος σου την άμαξα μετ΄ επιστροφής.
Συνεπώς ο εύπορος Αθηναίος μπορούσε να προσεγγίσει για μπάνιο στον Πειραιά αφού είτε θα έπρεπε να διαθέτεις ιδιωτική άμαξα ή να πληρώσεις ένα αξιοσέβαστο ποσό, δεδομένου ότι ένας καφές τότε κόστιζε 10 λεπτά.
![]()
Η νέα μόδα του θαλάσσιου λουτρού στο Πασαλιμάνι έχει ταράξει τόσο τους κοσμικούς κύκλους που φτάνουν κάποιοι στο σημείο να αναγγέλουν το πότε θα πάνε για μπάνιο και το πότε ανεχώρησαν εκ της παραλίας. Διαβάζουμε πιο πάνω το άρθρο.
Οδηγίες χρήσεως:
"το θέρος είναι η ώρα του έτους καθ΄ ην ο Πειραιεύς και πολυπληθέστερος και ζωηρότερος είναι, σωρηδόν κατερχομένων των Αθηναίων χάριν των θαλασσίων λουτρών...." αναφέρει ο Οδηγός του 1860 που εκδόθηκε από τον Δήμο και την Νομαρχία Αθηνών. Ήταν η εποχή που η Αθήνα είχε 40.000 κατοίκους και ο Πειραιάς 5.500 και εθεωρείτο προάστιο παραθεριστικό. Το μπάνιο ήταν πλέον μόδα αν και χρειάζονταν οδηγίες προπαρασκευής για να το κάνεις. Οι οδηγίες χρήσεως ήταν τόσο συχνές που τις συναντά κανείς όχι μόνο στις εφημερίδες αλλά και στους Οδηγούς Πόλεων.
Τότε που γράφονταν τα άρθρα αυτά όπως του Οδηγού του 1860, ονόμαζαν Μουνυχία το Πασαλιμάνι ενώ η πραγματική Μουνυχία που ονομάζουμε εμείς σήμερα Μικρολίμανο (ή Τουρκολίμανο) το ονόμαζαν Φανάρι (Μεσαιωνικό όνομα) ή και Φάληρο καμιά φορά συγκαταλέγοντας το Μικρολίμανο στο σημερινό Νέο Φάληρο.
Την εποχή εκείνη ακόμα και τον Λόφο του Προφήτη Ηλία (σημερινή ονομασία) τον έλεγαν Φαληρικό λόφο γιατί κοιτούσε προς Φάληρο.
Έτσι σε άρθρο του "Νέαι Αθήναι" διαβάζουμε "Ο περίπατος της Τερψιθέας είναι μαγευτικός, διότι εκείθεν ο οφθαλμός επιβλέπει και τους δύο λιμένας, τον κυρίως λεγόμενον του Πειραιώς και τον της Μουνυχίας, όπου υπάρχουσι και τα λεγόμενα λουτρά".
Πραγματικά από την πλατεία τερψιθέας μπορεί κάποιος να δει και τον εμπορικό λιμένα και το Πασαλιμάνι που αναφέρεται εδώ ως Μουνυχία (λανθασμένα όπως είπαμε). Αργότερα και τα δύο θα μετονομαστούν και το μεν πασαλιμάνι θα λέγεται λιμήν Ζέας από το 1920 περίπου ενώ το δε Τουρκολίμανο δεν θα ονομαστεί ποτέ Μουνυχία γιατί το καθεστώς της επταετίας το έκρινε ως μη χριστιανικό και προτίμησε το "Μικρολίμανο". Σχετική παλαιότερη εγγραφή για το λάθος αυτό μπορείτε να διαβάσετε στην ανάρτηση"Ονόματα οδών, Πλατειών Πειραιά".
Τα λουτρά του Πασαλιμανιού αναφέρονται επίσης και από την Πηνελόπη Δέλτα το 1878 (σχετική εγγραφή εδώ) η οποία μας δίνει επιπρόσθετα και την πληροφορία ότι ανάμεσα στους λουόμενους κυκλοφορούσαν πωλητές κολοκυθών τις οποίες νοίκιαζε κάποιος έναντι αμοιβής για χρήση σωσιβίου και για να μπορούν να ανοίγονται στα βαθιά.
Ο Άγγλος Πίκερινγκ αναλαμβάνει να προβεί στην κατασκευή του σιδηροδρόμου Αθήνας - Πειραιά (Σ.Α.Π.). Η σύμβαση κατασκευής του δίνει το δικαίωμα να κατασκευάσει επίσης στον όρμο του Νέου Φαλήρου εγκαταστάσεις θαλασσίων λουτρών. Ο Δήμος Πειραιώς στις 9 Μαρτίου του 1869 αντιδρά και ζητά την απαγόρευση της εγκατάστασης λουτρών στο Φάληρο προβλέποντας την ανακοπή της κίνησης των Αθηναίων προς Πειραιά (Πράξη Δ.Σ. 288) αλλά μάλλον κρίνοντας εκ του αποτελέσματος, είναι ανίκανος να σταματήσει το έργο.
Ποιος Αθηναίος δεν επιθυμεί να κατεβαίνει με φτηνό κόμιστρο σιδηροδρόμου στην παραλία (Φαλήρου) για μπάνιο αντί 9 δραχμών που κόστιζε όπως προαναφέραμε η μετάβαση στο Πασαλιμάνι; Όλη η οικογένεια μπαίνει πλέον στον Σ.Α.Π. και κατεβαίνει στο φάληρο.
Μέχρι το 1888 (εντός 18 ετών από την έναρξη λειτουργίας της παραλίας φαλήρου) το Πασαλιμάνι όχι μόνο έχει εγκαταλειφθεί τελείως αλλά και η εφημερίδα "Μην Χάνεσαι" του Γαβριηλίδη αναφέρει ότι''ενώ στην πόλη του πειραιά συναντά κανείς παντού πρόοδον, όταν όμως φθάση εις την Μουνυχίαν θα ιδής γηρατειά. Με όσα παλατάκια κι αν την στολίζουν.... δεν δύναται ν΄ αναλάβη την ζωήν, ην είχε προ δέκα ετών και την οποία αφήρησε το Φάληρον με τα πολλά θέλγητρά του (βλέπε παλαιότερο αφιέρωμα στην χρυσή εποχή του Φαλήρου)".
Από το 1870 που άρχιζε η πλαζ στο Πασαλιμάνι να πεθαίνει οι μεν Αθηναίοι κατέβαιναν φάληρο, οι πειραιώτες απλά μετακινήθηκαν στην φραττύδα στα λουτρά του Κράκαρη, όταν η φρεαττύδα αποτελούσε έναν όμορφο και γραφικό κολπίσκο, πριν να τσιμεντοποιηθεί από την επταετία και γίνει η σημερινή Μαρίνα.
Η Σταματίνα Μαλικούτη μας περιγράφει επακριβώς σήμερα για τις καμπίνες του Πασαλιμανίου
Μπάνιο με αναγγελία στις εφημερίδες:
Οδηγίες χρήσεως:
"το θέρος είναι η ώρα του έτους καθ΄ ην ο Πειραιεύς και πολυπληθέστερος και ζωηρότερος είναι, σωρηδόν κατερχομένων των Αθηναίων χάριν των θαλασσίων λουτρών...." αναφέρει ο Οδηγός του 1860 που εκδόθηκε από τον Δήμο και την Νομαρχία Αθηνών. Ήταν η εποχή που η Αθήνα είχε 40.000 κατοίκους και ο Πειραιάς 5.500 και εθεωρείτο προάστιο παραθεριστικό. Το μπάνιο ήταν πλέον μόδα αν και χρειάζονταν οδηγίες προπαρασκευής για να το κάνεις. Οι οδηγίες χρήσεως ήταν τόσο συχνές που τις συναντά κανείς όχι μόνο στις εφημερίδες αλλά και στους Οδηγούς Πόλεων.
 |
| Από εφημερίδα του 1900 που δίνει οδηγίες θαλάσσιου λουτρού στους αναγνώστες |
Η πλαζ ήταν σωστή αλλά το όνομα ήταν λάθος:
Τότε που γράφονταν τα άρθρα αυτά όπως του Οδηγού του 1860, ονόμαζαν Μουνυχία το Πασαλιμάνι ενώ η πραγματική Μουνυχία που ονομάζουμε εμείς σήμερα Μικρολίμανο (ή Τουρκολίμανο) το ονόμαζαν Φανάρι (Μεσαιωνικό όνομα) ή και Φάληρο καμιά φορά συγκαταλέγοντας το Μικρολίμανο στο σημερινό Νέο Φάληρο.
Την εποχή εκείνη ακόμα και τον Λόφο του Προφήτη Ηλία (σημερινή ονομασία) τον έλεγαν Φαληρικό λόφο γιατί κοιτούσε προς Φάληρο.
Έτσι σε άρθρο του "Νέαι Αθήναι" διαβάζουμε "Ο περίπατος της Τερψιθέας είναι μαγευτικός, διότι εκείθεν ο οφθαλμός επιβλέπει και τους δύο λιμένας, τον κυρίως λεγόμενον του Πειραιώς και τον της Μουνυχίας, όπου υπάρχουσι και τα λεγόμενα λουτρά".
Πραγματικά από την πλατεία τερψιθέας μπορεί κάποιος να δει και τον εμπορικό λιμένα και το Πασαλιμάνι που αναφέρεται εδώ ως Μουνυχία (λανθασμένα όπως είπαμε). Αργότερα και τα δύο θα μετονομαστούν και το μεν πασαλιμάνι θα λέγεται λιμήν Ζέας από το 1920 περίπου ενώ το δε Τουρκολίμανο δεν θα ονομαστεί ποτέ Μουνυχία γιατί το καθεστώς της επταετίας το έκρινε ως μη χριστιανικό και προτίμησε το "Μικρολίμανο". Σχετική παλαιότερη εγγραφή για το λάθος αυτό μπορείτε να διαβάσετε στην ανάρτηση"Ονόματα οδών, Πλατειών Πειραιά".
Τα λουτρά του Πασαλιμανιού αναφέρονται επίσης και από την Πηνελόπη Δέλτα το 1878 (σχετική εγγραφή εδώ) η οποία μας δίνει επιπρόσθετα και την πληροφορία ότι ανάμεσα στους λουόμενους κυκλοφορούσαν πωλητές κολοκυθών τις οποίες νοίκιαζε κάποιος έναντι αμοιβής για χρήση σωσιβίου και για να μπορούν να ανοίγονται στα βαθιά.
 |
| Κάτοψη αποχωρητήριων προς χρήση λουομένων λουτρών πασαλιμανίου. Η θέση τους προσδιορίζεται στην Πλατεία Λουτρών σημερινή Πλατεία Κανάρη |
Από το 1870 η πλαζ στο Πασαλιμάνι σβήνει:
Στο Φάληρο τα μπάνια γίνονται του Λαού πλέον:
Μέχρι το 1888 (εντός 18 ετών από την έναρξη λειτουργίας της παραλίας φαλήρου) το Πασαλιμάνι όχι μόνο έχει εγκαταλειφθεί τελείως αλλά και η εφημερίδα "Μην Χάνεσαι" του Γαβριηλίδη αναφέρει ότι''ενώ στην πόλη του πειραιά συναντά κανείς παντού πρόοδον, όταν όμως φθάση εις την Μουνυχίαν θα ιδής γηρατειά. Με όσα παλατάκια κι αν την στολίζουν.... δεν δύναται ν΄ αναλάβη την ζωήν, ην είχε προ δέκα ετών και την οποία αφήρησε το Φάληρον με τα πολλά θέλγητρά του (βλέπε παλαιότερο αφιέρωμα στην χρυσή εποχή του Φαλήρου)".
 |
| Στο Φάληρο με τα πολλά θέλγητρά του πλέον πάνε οι Αθηναίοι για μπάνιο |
 |
| Η φωτογραφία είναι από τα Λουτρά του φαλήρου. Ανάλογη κατασκευή των καμπινών που στηρίζονταν σε πασάλους στην θάλασσα ήταν και του Πασαλιμανίου. |
Οι Αθηναίοι στο Φάληρο, οι Πειραιώτες στου Κράκαρη:
 |
| Τα παραπήγματα σε σχέδια του Δήμου όπως κατασκευάστηκαν. Αριστερά στην μικρή λίστα παρατίθεται ο αριθμός και το είδος των παραπηγμάτων που θα κατασκευάζονταν |
Το ιστορικό των καμπινών:
Η Σταματίνα Μαλικούτη μας περιγράφει επακριβώς σήμερα για τις καμπίνες του Πασαλιμανίου
- 1840: 16 καμπίνες λαδί χρώματος, ξυλοκατασκευές που στηρίζονται επί ξύλινης πλατφόρμας - εξέδρας που απέχει 40 εκατοστά πάνω από την θάλασσα με ξύλινους πασσάλους, που το άκρο της καταλήγει σε σκάλα. Σχεδόν αμέσως μετά κατασκευάζονται επιπρόσθετα άλλες 4 και φτάνουν συνολικά τις 20.
- 1850: κατασκευάζονται άλλες δέκα ανδρικές καμπίνες και 20 γυναικείες
- 1853: οι ξύλινες κολώνες της εξέδρας γίνονται τσιμεντένιες
- 1861: άλλες 20 καμπίνες προστίθονται
- 1868: νέες καμπίνες για άνδρες γίνονται και 100 ξύλινοι πάσσαλοι γίνονται σιδερένιοι
- 1869: 38 καμπίνες για γυναίκες προστίθονται
- 1870: αποφασίζεται να γίνει ανακατασκευή όλης της εγκατάστασης από πέτρα (για να γλιτώσουν την φθορά της θάλασσας πάνω στο ξύλο) αλλά η κατασκευή θαλάσσιων λουτρών στο Φάληρο θα σταματήσει την ανακατασκευή τους στο πασαλιμάνι
Αργότερα όταν τα λουτρά του Πασαλιμανίου θα ερημώσουν από πλευράς κολύμβησης θα αποφασιστεί η μεταφορά τους στην Φρεαττύδα.
Η πλατεία Δημοτικών Λουτρών:
Από τα σχέδια χάραξης του χωματόδρομου για την πρόσβαση λουόμενων στην πλαζ πασαλιμανίου αναφέρεται και η ύπαρξη πλατείας η οποία αρχικά λέγονταν Πλατεία Δημοτικών Λουτρών που είναι η σημερινή πλατεία Κανάρη.
Το 1920 αποφασίζονται τα "Μεικτά μπάνια" (Μπαιν-Μιξτ)
Η αφορμήν δια να ξανανιώσουν οι γέροι....
Η άρση της απαγόρευσης του μεικτού μπάνιου το 1920 πέρασε από πολλά στάδια. Ήδη από το 1917 το"Έθνος" έγραφε καταγγέλοντας στην ουσία την ηθική της εποχής: " Η ηθική και πάλι να προστατεύσει τα δικαιώματά της κατά μήκος της Φαληρικής ακτής. Τα υπαίθρια λουτρά απηγορεύθησαν ήδη αυστηρώς και οι φύλακες των λουτρών και της Δημοσίας Αιδούς διετάχθησαν να καταγγέλουν πάντα ή πάσαν υπερβαίνοντα τα κεκανονισμένα όρια...."
Σε μια παλαιότερη ανάρτηση για τις αναμνήσεις του Χρήστου Πανάγου φαίνεται επίσης το τι επικρατούσε τότε:
"Και μετά φαντάζεστε την διαφορά; Να φεύγεις από του Κράκαρη στην φρεαττύδα, όπου κολυμπούσα σχεδόν μόνος μου με τους φίλους μου ή και μερικά ακόμη παιδιά της περιοχής, να φεύγεις λοιπόν από του Κράκαρη και βρίσκεσαι στα λουτρά του Φαλήρου. Στα λουτρά του Φαλήρου κολυμπούσαν και γυναίκες και κυρίως μερικές από τις ωραιότερες γυναίκες της εποχής μου. Μπορεί τα λουτρά ανδρών και γυναικών να ήταν ξεχωριστά, τις γυναίκες όμως τις αισθανόσουν δίπλα σου. Μπορεί να μην μπορούσες να τις ακουμπήσεις, να μην μπορούσες να τους μιλήσεις, αλλά ήταν εκεί....
Στα μπάνια του φαλήρου υπήρχε κι ένας ναύτης, συνήθως μυστακοφόρος, με μια βάρκα, επιφορτισμένος να επιτηρεί την τάξη και να αποτρέπει την οποιαδήποτε επικοινωνία μεταξύ ανδρών και γυναικών..."
Το μεικτό μπάνιο πλέον θα ονομάζεται "Μπαιν Μιξτ" και θα αποτελέσει για πολλά χρόνια τη νέα μόδα.
Το μεικτό μπάνιο πλέον θα ονομάζεται "Μπαιν Μιξτ" και θα αποτελέσει για πολλά χρόνια τη νέα μόδα.
 | ||
| Η φωτογραφία είναι του 1955 και στο Πασαλιμάνι οι Ναυτοπρόσκοποι συνεχίζουν να κολυμπούν μπροστά από την σημερινή εφορεία προσκόπων πειραιά δίπλα στον ερασιτέχνη Ολυμπιακό |
 |
| Σε αυτή την φωτογραφία ναυτοπροσκόπων πειραιά πάλι του 1955 φαίνεται η παραλία που υπήρχε πριν την τσιμεντοποίηση της Μαρίνας |