Α. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ
Το πρωί της 28ης Οκτωβρίου οι κάτοικοι των Πατησίων ξύπνησαν στις 7 από τους συριγμούς της σειρήνας που βρισκόταν στην ταράτσα του 8ου γυμνασίου στην οδό Νικοπόλεως. Μετά το πρώτο ξάφνιασμα επικράτησε αισιοδοξία και ενθουσιασμός. Πλήθη ανθρώπων βγήκαν στους δρόμους και κατευθύνθηκαν στο κέντρο της πόλης όπου έγιναν οι πρώτες διαδηλώσεις με τα συνθήματα: «Κάτω η Ιταλία», «Θα τους πετάξωμε στη θάλασσα», «Νίκη ή θάνατος». Στην οδό Πατησίων το πλήθος επετέθη με μένος στην «Κάζα ντ’ Ιτάλια», η οποία σώθηκε μετά από επέμβαση αστυνομικών δυνάμεων.
Ο ελληνικός στρατός αντιμετώπισε την ιταλική επίθεση με επιτυχία και στη συνέχεια πέρασε στην αντεπίθεση προελαύνοντας στο εσωτερικό της Αλβανίας και καταλαμβάνοντας σημαντικές πόλεις όπως η Κορυτσά, το Αργυρόκαστρο, οι Αγ. Σαράντα. Από τις πρώτες μέρες του πολέμου έγιναν ιταλικές αεροπορικές επιδρομές που προκάλεσαν την αγανάκτηση των κατοίκων της Αθήνας. Στα Πατήσια, σε περίπτωση επιδρομής, χτυπούσε η σειρήνα του 8ου γυμνασίου και οι κάτοικοι κατέφευγαν στα υπόγεια ή στα καταφύγια της γειτονιάς τους για να αποφύγουν τους τραυματισμούς.
Ενώ ο ελληνοϊταλικός πόλεμος συνεχιζόταν, η Ελλάδα δέχτηκε γερμανική επίθεση τόσο από γιουγκοσλαβικό έδαφος όσο και από βουλγαρικό. Οι Γερμανοί έκαμψαν τη γενναία ελληνική αντίσταση και εισήλθαν στο ελληνικό έδαφος ενώ τα ελληνικά στρατεύματα της Αλβανίας διαλύονταν. Τότε, ο στρατηγός Τσολάκογλου υπέγραψε συνθηκολόγηση. Στις 27 Απριλίου 1941 οι Γερμανοί κατέλαβαν την Αθήνα.
Κατά τη διάρκεια της Κατοχής (1941-1944) τα βασικά χαρακτηριστικά της καθημερινής ζωής ήταν:
· Η έλλειψη τροφίμων και αγαθών εξαιτίας της δέσμευσης των οικονομικών πόρων της χώρας από τους κατακτητές και της επίταξης των μεταφορικών μέσων. Ήδη από τον Μάιο 1941 μοιράζονταν με δελτίο το ψωμί, το ρύζι, το λάδι και η ζάχαρη. Οι κάτοικοι των Πατησίων προσπαθούσαν να φτιάξουν λαχανόκηπους και κοτέτσια στους μικρούς κήπους και τις αυλές των σπιτιών τους ή έκαναν εξορμήσεις στα περιβόλια των Λιοσίων για να βρουν λαχανίδες. Καθώς προχωρούσε η Κατοχή, η εξεύρεση τροφής έγινε μια δύσκολη υπόθεση, ειδικά στις πόλεις, και κόστισε τη ζωή σε πολλούς ανθρώπους. Σε ολόκληρη την περίοδο της Κατοχής πέθαναν περίπου 300.000 Έλληνες από πείνα, αβιταμίνωση και επιδημίες.
· Τον πρώτο κατοχικό χειμώνα (1941-1942) η έλλειψη τροφίμων και η πείνα συνοδεύτηκαν από τις χαμηλότερες θερμοκρασίες που είχε γνωρίσει ως τότε η Αθήνα. Οι κάτοικοί της υπέφεραν από το κρύο αφού δεν υπήρχαν ούτε πετρέλαιο, ούτε καυσόξυλα. Ορισμένοι έκοβαν δέντρα από πλατείες και δημόσιους κήπους για ιδιωτική χρήση ή για να τα πουλήσουν στη μαύρη αγορά. Υπολογίζεται ότι το χειμώνα 1941-1942 στην Αθήνα πέθαιναν κάθε μέρα περίπου 300 άνθρωποι από την πείνα και το κρύο.
· Η εμφάνιση φαινομένων μαύρης αγοράς που έγινε τρόπος ζωής και προϋπόθεση για την επιβίωση. Στην πλατεία Αγάμων (μετέπειτα Αμερικής) τον Οκτώβριο του 1943, οι Γερμανοί έκαναν μπλόκο, συνέλαβαν και εκτέλεσαν δύο μαυραγορίτες λαδέμπορους.
· Η καταστρατήγηση των δικαιωμάτων και των ελευθεριών του πληθυσμού με διωγμούς, φυλακίσεις, εκτελέσεις και διάφορες τρομοκρατικές ενέργειες.
Εικόνα 1. Ουρά για το τραμ των Πατησίων (Η Καθημερινή, Επτά Ημέρες, 25/4/1999, σ. 12)
Τα συσσίτια
Από τον Μάρτιο του 1942 έφθαναν στην Αθήνα φορτία τροφίμων από διάφορες χώρες μέσω του Ερυθρού Σταυρού. Για την ανακούφιση των δοκιμαζόμενων από τις στερήσεις και την πείνα κατοίκων της περιοχής Πατησιών, και ιδιαίτερα των μικρών μαθητών, οργανώθηκαν συσσίτια και διανεμήθηκαν τρόφιμα:
· Από τις Εστίες Θείας Πρόνοιας της Ιεράς Μονής Παμμακαρίστου στην οποία λειτουργούσε νηπιαγωγείο και δημοτικό σχολείο με τη διεύθυνση των μοναχών.
· Από το Λεόντειο Λύκειο Πατησίων όπου τα σχολεία σταμάτησαν τη λειτουργία τους και χρησιμοποιήθηκαν σαν κέντρα διανομής συσσιτίου από τους Μαριανούς αδελφούς.
· Από τον Δήμο Αθηναίων.
· Από τον Εθνικό Οργανισμό Χριστιανικής Αλληλεγγύης (ΕΟΧΑ) της Εκκλησίας της Ελλάδος. Παράρτημά του βρισκόταν σε κτίριο της οδού Πατησίων, κοντά στον Άγιο Λουκά.
· Από το 1942, με τη συνεργασία του Υπουργείου Παιδείας και της Κεντρικής Επιτροπής Συσσιτίων, οργανώθηκαν Εστίες παρασκευής συσσιτίου για τους μαθητές των σχολείων της Αθήνας (αρχικά των δημοτικών, αργότερα και των γυμνασίων). Μια από τις πρώτες Εστίες που λειτούργησαν ήταν η Εστία του Πολυτεχνείου που τροφοδοτούσε μεταξύ άλλων και το κέντρο διανομής της οδού Λιοσίων 42, από το οποίο έπαιρναν συσσίτιο οι μαθητές των σχολείων της περιοχής Πατησίων.
Η ψυχαγωγία
Τα χρόνια της ναζιστικής κατοχής ήταν χρόνια δύσκολα, όμως ο κόσμος ήθελε και να διασκεδάσει. Έτσι, τα θέατρα και οι κινηματογράφοι συνέχισαν τη λειτουργία τους προσαρμόζοντας τις παραστάσεις τους στο ωράριο κυκλοφορίας. Τα θέατρα έδιναν απογευματινή παράσταση στις 3 μ.μ. και βραδινή στις 5 μ.μ. ενώ οι κινηματογράφοι λειτουργούσαν από το πρωί ως τις 8 το βράδυ. Στην περιοχή Πατησίων βρίσκονταν τα θέατρα Αλάμπρα και Αργυροπούλου και οι κινηματογράφοι Αλάσκα και Ροζικλαίρ στην Πατησίων, Άρης στην Αχαρνών και Σπόρτιγκ στο τέρμα Πατησίων. Οι ταινίες που έπαιζαν ήταν ξένες και προέρχονταν κυρίως από τις χώρες του άξονα. Παράλληλα, στη Φωκίωνος Νέγρη λειτουργούσαν κέντρα διασκέδασης με μουσικό πρόγραμμα και στο αναψυκτήριο «Άλσος», στο Πεδίο του Άρεως, στρατιωτικές γερμανικές μπάντες έδιναν συναυλίες για φιλανθρωπικούς σκοπούς.
Εικόνα 2. Η προτομή του Ι. Τσιγάντε στην πλατεία Αιγύπτου (Πατησίων και Λ. Αλεξάνδρας).
Β. Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
Η λειτουργία των σχολείων στην Κατοχή
Στη διάρκεια της Κατοχής, όσα σχολεία παρέμειναν ανοιχτά, κυρίως δημοτικά, είχαν σκοπό περισσότερο να απασχολήσουν τα παιδιά και να τα προστατεύσουν από τους κινδύνους που τα απειλούσαν, παρά να τους προσφέρουν μόρφωση και αγωγή. Τα περισσότερα από αυτά σύντομα λειτούργησαν και σαν κέντρα διανομής συσσιτίου. Από το 1940 μέχρι το 1944 τα σχολεία λειτούργησαν περίπου 3,5 με 4,5 μήνες την κάθε σχολική χρονιά.
Το πρόγραμμα των μαθημάτων
Σε όλη τη διάρκεια της Κατοχής το αναλυτικό πρόγραμμα των μαθημάτων των γυμνασίων ήταν περιορισμένο και οι μαθητές διδάσκονταν μόνο τα βασικά μαθήματα δηλ. Αρχαία, Νέα Ελληνικά και Μαθηματικά. Επιπλέον, από τον Απρίλιο του 1942 και σύμφωνα με το νομοθετικό διάταγμα 1025/18-2-1942 διδασκόταν στα σχολεία η γερμανική γλώσσα και από τον Μάρτιο του 1942 η ιταλική, σύμφωνα με το νομοθετικό διάταγμα 1056/14-3-1942.
Τα σχολεία των Πατησίων
1. Το ιδιωτικό «Αθηναϊκόν Λύκειον Α.Γ. Τυχοπούλου»
Από τον Σεπτέμβριο του 1939 στεγαζόταν σε διώροφο κτίριο στην οδό Πατησίων 171 και Λήμνου. Το Νοέμβριο του 1940 Άγγλοι στρατιώτες επέταξαν ένα τμήμα του σχολείου στο οποίο εγκατέστησαν την επιμελητεία τους. Στις αίθουσές του αποθηκεύθηκαν μεγάλες ποσότητες ρουχισμού και τροφίμων για τον εφοδιασμό του αγγλικού στρατού. Μετά την εισβολή των Γερμανών στην Ελλάδα οι Άγγλοι στρατιώτες αποχώρησαν και όλο το υλικό εκλάπη από αγνώστους. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής το σχολείο υπολειτουργούσε καθώς οι Γερμανοί άλλοτε επέτασσαν τις μισές αίθουσες και επέτρεπαν να λειτουργήσει το σχολείο στις άλλες μισές και άλλοτε επέτασσαν ολόκληρο το κτίριο με αποτέλεσμα να διακόπτεται η διεξαγωγή των μαθημάτων.
2. Το «Λύκειον Αθηνά Α. Μ. Συρίγου»
Ιδρύθηκε το 1933 από τον Αδ. Συρίγο στον Πειραιά και περιλάμβανε Δημοτικό, Γυμνάσιο (εξατάξιο) και Οικοτροφείο. Μετά τον βομβαρδισμό του Πειραιά το 1941 το σχολείο μεταφέρθηκε και λειτούργησε σε κτίριο στην πλατεία Βικτωρίας.
3. Το Λεόντειο Λύκειο Πατησίων
Κατά τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου τα σχολεία διέκοψαν τη λειτουργία τους και το συγκρότημα των Πατησίων μετατράπηκε σε στρατιωτικό νοσοκομείο για την περίθαλψη τραυματιών. Στη γερμανική Κατοχή τα σχολεία χρησιμοποιήθηκαν σαν κέντρα οργάνωσης και διανομής συσσιτίων από τους Μαριανούς Αδελφούς.
4. Το 8ο Γυμνάσιο Αθηνών
α) Η χρήση του κτιρίου
- Το Νοέμβριο 1940, στο κτίριο εγκαταστάθηκε βρετανικό εκστρατευτικό σώμα εφοδιασμού και το σχολείο μεταβλήθηκε σε αποθήκη υλικών του αγγλικού στρατού. Αποθηκεύτηκαν τόνοι ρουχισμού, υποδήσεως και στρατιωτικών οργάνων. Τον Απρίλιο του 1941, πριν την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα, οι Άγγλοι στρατιώτες εγκατέλειψαν το κτίριο, το οποίο λεηλατήθηκε από αγνώστους. Τη μεγαλύτερη ζημιά υπέστη το Χημείο, από όπου αφαιρέθηκε όλος ο εξοπλισμός, που ήταν σπάνιος για την εποχή.
- Μετά την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα (27/4/1941) ένα τμήμα του κτιρίου λειτούργησε σαν σχολείο και ένα άλλο αποτέλεσε χώρο εγκατάστασης Γερμανών στρατιωτών που εγκατέστησαν τα υπαίθρια μαγειρεία τους στο υπόστεγο προς την πλευρά της οδού Αγίας Παρασκευής.
β) Η διεξαγωγή των μαθημάτων
- Στις 28 Οκτωβρίου 1940 ανακοινώθηκε στους μαθητές ότι «Το σχολείο αργεί μέχρι νεωτέρας διαταγής». Κατά την διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου η διεύθυνση του σχολείου και το διδακτικό προσωπικό άλλαζαν διαρκώς, καθώς οι εκπαιδευτικοί κατατάσσονταν στο στρατό.
- Από τον Απρίλιο του 1941, οι Γερμανοί κατακτητές επέταξαν ένα τμήμα του σχολείου και επέτρεψαν να διεξάγονται μαθήματα στο υπόλοιπο κτίριο. Αργότερα χρησιμοποίησαν ολόκληρο το κτίριο μη παραχωρώντας αίθουσες για τη λειτουργία του σχολείου. Την περίοδο αυτή, οι μαθητές συνέχισαν την εκπαίδευσή τους στο κτίριο των Ουνιτών, της οδού Αχαρνών.
- Το σχολικό έτος 1942-43 οι μαθητές του 8ου Γυμνασίου μεταφέρθηκαν στο δημοτικό σχολείο «Βιταλάκη», κοντά στις Τρεις Γέφυρες.
- Από τις 10 Ιανουαρίου 1943 έως τις 25 Ιουνίου 1944, το 8ο γυμνάσιο φιλοξενήθηκε στις εγκαταστάσεις του Λεοντείου Λυκείου στο τέρμα Πατησίων.
Εικόνα 3. Η προτομή του Θάνου Σκούρα στην πλατεία ΠΕΑΝ, Κελαινούς και Θάσου.
Γ. Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ
Η αντίσταση των Ελλήνων κατά των στρατευμάτων κατοχής ξεκίνησε από τις πρώτες μέρες της κατάκτησης. Αρχικά ήταν προϊόν αυθόρμητων ενεργειών μεμονωμένων πολιτών ή μικρών ομάδων πολιτών, αλλά σταδιακά απέκτησε οργανωμένη μορφή με την ίδρυση αντιστασιακών οργανώσεων. Η πρώτη αντιστασιακή πράξη στην κατεχόμενη Αθήνα ήταν το κατέβασμα της ναζιστικής σημαίας από την Ακρόπολη τη νύχτα της 30ης Μαΐου 1941 από τον Μανόλη Γλέζο και τον Απόστολο Σάντα.
1. Οι αντιστασιακές οργανώσεις που έδρασαν στην περιοχή Πατησίων
· Η οργάνωση κατασκοπείας «Μπουμπουλίνα» της Λέλας Καραγιάννη, με έδρα το σπίτι της στην οδό Λήμνου 1, στην πλατεία Αγάμων (μετέπειτα Αμερικής).
· Η «Πανελλήνιος Ένωσις Αγωνιζομένων Νέων» (ΠΕΑΝ) στην οποία συμμετείχαν πολλοί νέοι της περιοχής.
· Η οργάνωση «Μίδας 614» του αξιωματικού Ιωάννη Τσιγάντε, που ήταν ο πιο δραστήριος πράκτορας της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης και των συμμάχων στην Αθήνα.
· Το «Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο» (ΕΑΜ) με μεγάλη απήχηση και συμμετοχή. Ο Δημήτρης Γληνός, κάτοικος της περιοχής Κυπριάδου (Πολυλά 49), πρωταγωνίστησε στις διεργασίες για την ίδρυση του ΕΑΜ και συνέταξε το ιδεολογικο-πολιτικό μανιφέστο «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ».
Εικόνα 4. Η ανατίναξη των γραφείων της ΕΣΠΟ, στην οδό Πατησίων.
2. Σημαντικά γεγονότα της περιόδου 1941-1944
· Η ανατίναξη των γραφείων της φιλοναζιστικής οργάνωσης ΕΣΠΟ[1] στην οδό Πατησίων 8, από την ΠΕΑΝ (20/9/42). Σκοτώθηκαν πολλά άτομα και η οργάνωση διαλύθηκε. Μετά την ανατίναξη οι Γερμανοί συνέλαβαν και εκτέλεσαν μέλη της ΠΕΑΝ (Περρίκος, Σκούρας, Μπίμπα).
· Η περικύκλωση και η δολοφονία του Ιωάννη Τσιγάντε από Ιταλούς καραμπινιέρους στο κρησφύγετό του, στην οδό Πατησίων 86 (14/1/43).
· Οι μαχητικές κινητοποιήσεις του λαού της Αθήνας (24/2/1943) ενάντια στην πολιτική επιστράτευση που σχεδίαζαν οι κατακτητές και η κατοχική κυβέρνηση. Οι διαδηλώσεις έληξαν στις 5/3/1943 με την υποχώρηση των κατοχικών αρχών. Απολογισμός 10-20 νεκροί και πάνω από 100 τραυματίες.
· Η κηδεία του Κωστή Παλαμά (28/2/1943) που μεταβλήθηκε σε μεγάλη πατριωτική εκδήλωση, καθώς πολύς κόσμος τον συνόδευσε στην τελευταία του κατοικία, ψάλλοντας τον εθνικό ύμνο.
· Ο μαρτυρικός θάνατος της αντιστασιακού Ηλέκτρας Αποστόλου στο κτίριο της Ειδικής Ασφάλειας στην οδό Ελπίδος 3, στην πλατεία Βικτωρίας (25/7/44).
· Η σύλληψη της Λέλας Καραγιάννη από τη Γκεστάπο στην έδρα της οργάνωσης «Μπουμπουλίνα» και η εκτέλεσή της στο Χαϊδάρι (8/9/44).
