Μια Κυριακή με κρασί, βότκα και ποντιακά εδέσματα στο νεκροταφείο του Ασπροπύργου

Διονύσης Ανεμογιάννης

Ένα αρχαίο έθιμο που αναβιώνουν οι ορθόδοξοι Πόντιοι την Κυριακή του Θωμά έγινε η αφορμή να ζήσουμε μια μοναδική εμπειρία στον Ασπρόπυργο.

Φωτο: Ευτυχία Βλάχου.

Το μήνυμα της Misirlou(ς) έλεγε «SOS, τώρα θυμήθηκα να σου πω ότι την Κυριακή του Θωμά οι Πόντιοι πάνε στα νεκροταφεία και γλέντανε με χορό και φαΐ στους τάφους των συγγενών τους. Τίγκα το νεκροταφείο στον Ασπρόπυργο, αν θέλετε κάντε το θέμα». Και θέλαμε. Κάναμε google, ανοίξαμε χάρτη, μάθαμε από ποια ώρα μαζεύονται το πρωί και την Κυριακή τα χαράματα [στις 9] ξεκινήσαμε για το νεκροταφείο Ασπροπύργου. Με κάπως ανάμικτα συναισθήματα είναι η αλήθεια, γιατί δεν είχαμε ιδέα τι μας περιμένει.

Η Κυριακή του Θωμά για τους Πόντιους από την πρώην ΕΣΣΔ είναι η Ημέρα Μνήμης των Νεκρών, των δικών τους νεκρών, οπότε συγκεντρώνονται στα νεκροταφεία όλης της χώρας και τους τιμούν τρώγοντας και γλεντώντας. Το αξιοπερίεργο δεν είναι ότι τρώνε, πίνουν και γλεντάνε -και στα δικά μας μνημόσυνα τα φαγητά και τα ποτά ρέουν σε αφθονία-, αυτό που κάνει τα συγκεκριμένα ποντιακά γεύματα ξεχωριστά είναι το γεγονός ότι τα φαγώσιμα και τα ποτά στρώνονται πάνω στους τάφους. Αρκετά μακάβριο όταν το ακούς, αλλά τα σκηνικά και η ατμόσφαιρα την Ημέρα της Μνήμης δεν είναι ακριβώς νεκροταφείου.

Και δεν είναι μόνο το ότι ακούς τριγύρω γέλια και ζωηρές συνομιλίες -και στις κηδείες σε πιάνει νευρικό γέλιο και τρελή διάθεση για καλαμπούρι, αλλά τα χάχανα πνίγονται ενοχικά στον καφέ ή στην ψαρόσουπα-, αυτό που σε παραξενεύει είναι η δεύτερη ιδιομορφία του ποντιακού εθίμου: την Ημέρα Μνήμης των Νεκρών η διάθεση είναι γιορτινή και η χαρά επιβεβλημένη. Είναι σαν ξαφνικά το φαινόμενο της ζωής και του θανάτου να επιστρέφει στις ρίζες του: την φυσική αλληλουχία της ζωής που επιβάλλει τον θρήνο και το γλέντι και θεωρεί την φθορά και τον θάνατο φαινόμενα φυσικά και αναπόφευκτα.

Κυριακή 22 Απριλίου, λοιπόν, στο νεκροταφείο Ασπροπύργου και δέκα η ώρα το πρωί, τα καρό τραπεζομάντιλα είχαν ήδη στηθεί πάνω στα μνήματα. Κόσμος όλων των ηλικιών, ως επί το πλείστον μεσήλικες, πρότειναν τάπερ με πατάτες φούρνου, χοιρινό, ρώσικα αλλαντικά και παστουρμά, πίτες, λαχανικά, κόλλυβα και κόκκινα αυγά που είχαν παραταγμένα ευλαβικά πάνω στα άσπρα και μαύρα μάρμαρα. Δίπλα κόκα κόλες για τα παιδιά, ρώσικες βότκες για τους ενήλικες. Ήπιαμε αρκετά στις πρώτες γυροβολιές μας στα μνήματα και αρχίσαμε να διασκεδάζουμε και εμείς τον θάνατο. «Είναι παράδοση αιώνων, τι να κάνουμε; Μπορεί κάποιος να πει ότι δεν είναι σωστό, όμως είναι έθιμό μας», μας εξομολογείται κάπως διστακτικά μια Μαρία, ενώ ο σύζυγός της της γεμίζει ξανά Stolichnaya. «Παλιότερα γιορτάζαμε μόνο την Ημέρα των Γονέων, που είναι την Τετάρτη, όμως πλέον γιορτάζουμε όλους τους νεκρούς μας, Κυριακή», συνεχίζει και ρίχνει μια γρήγορη ματιά στον αποθανόντα ο οποίος φιλοξενείται σε ένα πρωτότυπο μνήμα με ολόσωμη ζωγραφιά του σε μαύρο μάρμαρο.

Μας εξηγεί επίσης, ότι τα φιλέματα εκτός από προσφορά στους νεκρούς, είναι και συνθήκη φιλανθρωπίας για τους απόρους, μας δείχνει τις τσιγγάνες, που είναι μάλλον οι μόνες που επωφελούνται της δωρεάς και εξηγεί ότι όσο περισσότεροι περάσουν από τον τάφο και κεραστούν, τόσο το καλύτερο για τον μακαρίτη. «Κάνουμε ανάσταση με τους νεκρούς μας, είναι όμορφο να τους περιποιείσαι. Ελπίζω να συνεχίσει και η επόμενη γενιά το έθιμο. Αυτά τα λίγα πράγματα μας δένουν με την καταγωγή μας και ένας ξεριζωμένος λαός όπως εμείς, κάνουμε τα πάντα για να κρατήσουμε αυτή την συνέχεια» καταλήγει, κοιτώντας τον γιο της που ταλαντεύεται ακόμα ανάμεσα στην αποεθιμοποιημένη εποχή μας και την ποντιακή του ταυτότητα.

Το έθιμο έχει ρίζες που φτάνουν αρκετά βαθειά. Το συναντούμε σε αττική λευκή λήκυθο, που χρονολογείται περίπου στο 440 π.Χ. Εκεί, απεικονίζεται μια επίσκεψη σε τάφο (μια γυναίκα καταθέτει στον τάφο νεαρού άνδρα κάνιστρο με προσφορές), μια σκηνή ιδιαίτερα συνηθισμένη σε λευκές ληκύθους, οι οποίες, εκείνη την εποχή, χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά στην ταφική διαδικασία.

Πιο κάτω, ιερείς περιφέρονται από μνήμα σε μνήμα. Τους τραβούν διακριτικά απ’ τα ράσα, τους δίνουν χαρτζιλίκια –υποχρεωτικά-, είναι περιζήτητοι. «Πάτερ, και σε μας»! Φτύνει το αναστάσιμο τροπάριο με ταχύτητα, παραλείπει φράσεις, φτάνει στο πολυπόθητο «αμήν» και πάει παραδίπλα. Αυτό αρκεί, μια προσευχή για την ψυχή του μακαρίτη.

Φεύγοντας, στις 11.30 το πρωί, στο νεκροταφείο γινόταν το αδιαχώρητο. Κόσμος συνωστιζόταν στους διαδρόμους, με τάξη, παρόλη τη στενότητα του χώρου, οικογένειες καθισμένες γύρω από τους τάφους των αγαπημένων που δεν βρίσκονται στη ζωή τσουγκρίζουν ποτήρια με κρασί και εύχονται «καλή Ανάσταση» και «αιωνία η μνήμη», άνθρωποι μόνοι που αλλάζουν τα λουλούδια στα ανθοδοχεία των τάφων και αφήνουν κόκκινα αυγά.

Το παζάρι των τσιγγάνων έξω από το κοιμητήριο που έχει πάρει φωτιά από νωρίς το πρωί συνεχίζει να φλέγεται, λουλούδια πλαστικά και αληθινά [σαν ψεύτικα], κεριά, καρβουνάκια, λιβάνια, καντίλια και θυμιατά όλα σε τιμές «ασυναγώνιστες». Η υπόσχεση της ανάστασης έφτασε στους αποθανόντες και ίσως για κάποιους να είναι πράγματι αυτή, η πιο ελπιδοφόρα υπόσχεση, σε καιρούς προεκλογικού-επιθανάτιου γλεντιού. Εκτός από αυτό είναι και μια καλή ευκαιρία να συναντήσουν συγγενείς και φίλους, να σχολιάσουν την αθλιότητα των πολιτικών και τις εκλογές και να κάνουν σχέδια για το μέλλον. Επειδή η ζωή συνεχίζεται.